Έχετε αναρωτηθεί ποτέ για ποιο λόγο το ταπεινό αυγό βρίσκεται στο επίκεντρο της πιο σημαντικής χριστιανικής γιορτής; Σήμερα, το αυγό είναι ένα κοινότατο και οικονομικό είδος διατροφής, αλλά αυτή η πλούσια πηγή πρωτεϊνών ήταν, χιλιετίες πριν, ένα πανίσχυρο θρησκευτικό σύμβολο.

Η Ισημερία

Όλα ξεκινούν με την εαρινή ισημερία (που ήταν στις 20 Μαρτίου του 2012), όταν ο ήλιος βρίσκεται ακριβώς πάνω από τον ισημερινό, και το φως της ημέρας ισοκατανέμεται ανάμεσα στο νότιο και το βόρειο ημισφαίριο.

Πάμπολλοι πολιτισμοί ανά τον κόσμο γιορτάζουν τον ερχομό της άνοιξης. Για παράδειγμα, η Ιαπωνία έχει μια εθνική εορτή, την Ημέρα της Εαρινής Ισημερίας, όπου οι οικογένειες επισκέπτονται τάφους των προγόνων τους και συγκεντρώνονται στα σπίτια. Πριν από το 1948, η ημέρα εορταζόταν ως θρησκευτική γιορτή Σίντο, με την ονομασία «Koreisai», μια περίοδος που οι άνθρωποι προσεύχονταν να έχουν καλές σοδειές και τιμούσαν τους προγόνους τους. Οι σύγχρονοι Αιγύπτιοι, πάλι, έχουν την εθνική γιορτή του Sham el-Nessim, κατά την οποία το έθιμο ορίζει εξορμήσεις στην ύπαιθρο όπου παραδοσιακά τρώνε μαρούλι και κρεμμύδια, τροφές που προσφέρονταν στους αρχαίους Αιγύπτιους θεούς κατά την έναρξη της τρίτης αιγυπτιακής περιόδου, Shemu, μια εορτή που έχει τις ρίζες της στο 2700 π.Χ.

Η αναγέννηση του έτους

Καθώς η άνοιξη σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας περιόδου καρποφορίας της γης, μιας αναγέννησης των φυτών που βρίσκονταν «σε αδράνεια» κατά τη διάρκεια του χειμώνα αλλά και μιας εποχής που επιφυλάσσει αφθονία τροφής, ο ερχομός της ήταν μια πολύ σημαντική στιγμή για εκείνους που ζούσαν διαρκώς στα όρια της ασιτίας.

Η σχέση ανάμεσα στην αρχή της άνοιξης και την έναρξη της περιόδου της συγκομιδής είναι ορατή και στην αρχαία ρωμαϊκή τέχνη και τον πολιτισμό σε πλήθος παραδειγμάτων. Ο μήνας Μάρτιος είχε πάρει το όνομα του ρωμαϊκού θεού Mars (Άρη), ο οποίος –εκτός από θεός του πολέμου- συμβόλιζε και τη γονιμότητα. Θυσίες που τελούνταν για την υγεία του κοπαδιού συχνά ήταν αφιερωμένες στον Mars Silvanus (Κάτων, Περί Γεωργίας LXXXIII). Το 45 π.Χ., στο πλαίσιο της ημερολογιακής μεταρρύθμισης, ο Ιούλιος Καίσαρας καθιέρωσε την ημέρα της εαρινής ισημερίας στις 25 Μαρτίου (ημερομηνία που αργότερα μετατέθηκε στις 20/21 Μαρτίου τους πρώτους αιώνες μετά Χριστόν).

Υπολογισμός του χρόνου

Η εαρινή ισημερία ήταν πολύ σημαντική στον υπολογισμό του χρόνου υπό την πολιτική έννοια – από το αρχαίο Περσικό ή Ιρανικό ημερολόγιο, που άρχιζε με την εαρινή ισημερία, έως το Ιουλιανό ημερολόγιο. Ήταν όμως εξίσου σημαντική και για τον υπολογισμό του χρόνου υπό τη θρησκευτική έννοια. Στην εβραϊκή παράδοση, το Πεσάχ προοριζόταν αρχικά για τον εντοπισμό της εαρινής ισημερίας, παρόλο που οι μεταρρυθμίσεις στο εβραϊκό ημερολόγιο τον 4ο αι. μ.Χ. είχαν την έννοια το θείο γεγονός να μην καθορίζει πλέον την ημερομηνία του Πεσάχ. Και στη χριστιανική παράδοση, το Πάσχα πέφτει την πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο, πριν ή μετά την εαρινή ισημερία. Μάλιστα, το βρετανικό Easter προέρχεται από αρχαία αγγλική λέξη που αναφερόταν στο μήνα Απρίλιο Ēosturmōnaþ, ο οποίος είχε βαφτιστεί από την αγγλοσαξονική θεότητα Ēostre.

Η άνοιξη, πάντως, είναι μια περίοδος γιορτής – είτε σημαίνει την έναρξη του έτους, την περίοδο της σποράς, την ελευθέρωση από τη δουλεία της Αιγύπτου, ή την ανάσταση του Σωτήρα, η άνοιξη σημαίνει νέο ξεκίνημα.

Πίσω στα αυγά…

Οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε αυτονόητη τη σύνδεση των αυγών με το Πάσχα, όμως προτού το αυγό αποκτήσει αυτή την άμεση σχέση με το χριστιανισμό, ήταν σύμβολο ζωής – κι αυτό τουλάχιστον 2.500 χρόνια πριν.

Οι πρώτες ιστορικές μαρτυρίες συμβολισμού του αυγού στη θρησκεία χρονολογούνται το 500 π.Χ. Στην περίοδο των Αχαιμενιδών, το Περσικό ημερολόγιο ήταν επηρεασμένο από το ζωροαστρισμό, και η εαρινή ισημερία –η πρώτη ημέρα του ημερολογιακού τους έτους- καθιερώθηκε ως αργία. Με την ονομασία Nowruz, η συγκεκριμένη γιορτή εξακολουθεί σήμερα να γιορτάζεται με το βάψιμο, το κέρασμα και την κατανάλωση αυγών, και πιθανότατα έτσι εορταζόταν και στο παρελθόν, όπως βλέπουμε σε ανάγλυφο από την Περσέπολη (π. 500 π.Χ.), όπου ευγενείς παριστάνονται να κρατούν στα χέρια αυγά.

Το αυγό ως ρωμαϊκό σύμβολο μαγείας

Δεν είναι ωστόσο ξεκάθαρο αν και τι είδους επιρροή είχαν οι Πέρσες στις εορτές και τα σύμβολα των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Η πρώτη βεβαιωμένη χρήση του αυγού ως χριστιανικού συμβόλου τοποθετείται στη Ρωμαϊκή περίοδο. Κατά τη διάρκεια των παγανιστικών ετών της Αυτοκρατορίας, τα αυγά ήταν μέρος των βακχικών ή διονυσιακών μυστηρίων, πιθανότατα ως χθόνιο σύμβολο (Μακρόβιος, Saturnalia). Ίσως να χρησιμοποιούνταν σε κατάρες και, αντιστρόφως, να είχαν και αποτροπαϊκό χαρακτήρα (Clarke 1979). Τον 15ο αιώνα κτίστηκε ένα οχυρωμένο κάστρο στον Κόλπο της Νάπολης, και, σύμφωνα με το θρύλο, ο ποιητής Βιργίλιος (1ος αι. π.Χ.) είχε θάψει ένα αυγό στο σημείο, για προστασία από το κακό, εξού και η σύγχρονη ονομασία του κάστρου είναι Castel dell’Ovo [Κάστρο του Αυγού].

Οι συμβολικές χρήσεις του αυγού ποίκιλλαν στον ρωμαϊκό κόσμο. Ωστόσο, η σύνδεση ανάμεσα στα αυγά και τη γέννηση είναι σαφής. Ο Ρωμαίοι είχαν πολλά είδη πτηνών, και οι περισσότεροι άνθρωποι πιθανότατα θα παρατηρούσαν τις κότες, τα περιστέρια κ.λπ. να κλωσσούν αυγά, από τα οποία ξεπεταγόταν μια καινούργια ζωή. Η ρωμαϊκή ιατρική επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις πραγματείες του Ιπποκράτη (π. 400 π.Χ.), όπου η εκκόλαψη αυγών συχνά αναφερόταν σε σύγκριση με τη γέννηση των ανθρώπων. Στο Περί Φύσεως Παιδίου (29.1-3), ένα βρέφος που γεννιέται περιγράφεται σε άμεση αναλογία με ένα κοτοπουλάκι που σπάει το κέλυφος του αυγού (Hanson, 2008).

Το αυγό στην ταφή

Όμως, κατά την πρώιμη Αυτοκρατορική περίοδο (1ος αι. μ.Χ.) συναντάμε τη σύνδεση του αυγού με τις ταφές – παρόλο που ελάχιστα σχετικά ευρήματα έχουμε μέχρι στιγμής. Στο Κόλτσεστερ του Γιορκ και στο Ουίντσεστερ της Ρωμαϊκής Αγγλίας, βρέθηκαν αυγά μέσα ή κοντά σε τεφροδόχους κάλπες και σε ταφές ανθρώπων. Αυγά απεικονίζονται επίσης σε ρωμαϊκές σαρκοφάγους (Nilsson 1907), υποδηλώνοντας πως ίσως ήταν ένα σύμβολο για όλες τις κοινωνικές τάξεις. Το κέλυφος του αυγού είναι αρκετά λεπτό, κι έτσι οι αρχαιολογικές ανασκαφικές μέθοδοι πριν από το 1980 πολύ πιθανόν να παρέβλεψαν άλλα ευρήματα αυγών σε ρωμαϊκές ταφές. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν δύο περιπτώσεις ταφών με αυγά, που ήρθαν πρόσφατα στο φως στη Ρώμη.

Στη θέση Castellaccio Europarco, ο τάφος 31 περιείχε την ταφή ενός παιδιού 3-4 ετών, η οποία χρονολογείται γύρω στο 50-175 μ.Χ. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, «κάτω από το αριστερό χέρι του ενταφιασμένου υπάρχει το αυγό μιας κότας, το οποίο στα ταφικά συμφραζόμενα πιθανότατα δεν είναι απλά μια προσφορά τροφής, αλλά ίσως και μια μνεία στην εσχατολογική αναγέννηση. (…)». Επίσης, εντός της νεκρόπολης του Βατικανού, κάτω από την via Triumphalis, ένα παιδί μικρότερο από ενός έτους, βρέθηκε ενταφιασμένο με πλήθος κτερισμάτων [μεταξύ των οποίων και αυγά]. Οι ανασκαφείς πιστεύουν ότι το αυγό πιθανότατα ήταν ένα «σύμβολο αναγέννησης, μιας νέας ζωής που θα ισοστάθμιζε την αδικία ενός πρόωρου τέλους» (Liverani κ.ά. 2010).

Ζωή, θάνατος και ανάσταση

Αυτές οι δύο ταφές ίσως εκπροσωπούν τα πρώιμα χριστιανικά ταφικά έθιμα, καθώς το αυγό ήταν στενά συνδεδεμένο με την ιδέα της αναγέννησης, κι αυτό ήδη από τα χρόνια του Ιησού Χριστού (ζωή, θάνατος, ανάσταση). Το αυγό «είναι μια εμφανώς ζωντανή και αδρανής ουσία που εμπεριέχει την πιθανή αρχή μιας ζωής, και εκείνο που έχει μια [τέτοια] ζωογόνο δύναμη πρέπει αναγκαστικά να ξυπνά ή να τροφοδοτεί τις ζωτικές δυνάμεις εκείνων στους οποίους προσφέρεται» (Nilsson 1907). Η σύνδεση, επομένως, ίσως εξηγείται: το αδρανές αυγό, όπως και ο τάφος του Ιησού, εμπεριέχει μια νέα ζωή. Το αυγό γίνεται ο βράχος που σφραγίζει τον τάφο του Χριστού.

Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχουν πολλά ιστορικά στοιχεία που να συνδέουν το αυγό με τον Ιησού. Στη Βίβλο, συναντάμε ελάχιστες αναφορές. Έχουμε χωρία όπου το αυγό αναφέρεται ως τροφή (Ιώβ 6.6.) και ορισμένα άλλα όπου χρησιμοποιείται ως μεταφορά (Κατά Λουκάν 11.12, Ησαΐας 10.14). Σύμφωνα με την ανατολική ορθόδοξη παράδοση, η Μαρία Μαγδαληνή έφερνε βρασμένα αυγά στον τάφο του Ιησού. Τα αυγά, κατά την παράδοση πάντα, πήραν ένα φωτεινό κόκκινο χρώμα – το χρώμα του αίματος- όταν εκείνη είδε ότι ο Ιησούς είχε αναστηθεί. Σε παρόμοιο πνεύμα, μια άλλη ιστορία λέει ότι όταν η Μαρία Μαγδαληνή πήγε στον Τιβέριο, τον αυτοκράτορα τη Ρώμης, για να του πει ότι ο Ιησούς είχε αναστηθεί, εκείνος απάντησε ότι «Όσο αναστήθηκε ο Ιησούς, άλλο τόσο τούτο το αυγό είναι κόκκινο», και μόλις τέλειωσε τη φράση του το αυγό πήρε ένα ζωηρό κόκκινο χρώμα. Όμως, αυτές είναι απλά παραδόσεις αποκρυφιστικές, ίσως με σκοπό να δικαιολογήσουν το έθιμο της βαφής και της κατανάλωσης πασχαλινών αυγών.

Συμπέρασμα

Φαίνεται πως το αυγό συνδέθηκε επί χιλιετίες με την αναγέννηση και την ανανέωση, αρχικά τις πρώτες μέρες της άνοιξης, ενώ στη συνέχεια υιοθετήθηκε ως σύμβολο του χριστιανισμού. Το αυγό προσφέρεται για τη νοερή απεικόνιση του κύκλου της ζωής, η οποία –για πολλά φυτά και ζώα- ξεκινά την άνοιξη…