Κατά τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες, όταν οι περισσότεροι χριστιανικοί ναοί κτίζονταν στον τύπο της βασιλικής, αναπτύχθηκε στη ανατολική Μεσόγειο μια ιδιαίτερη παραλλαγή των μνημειακών αυτών κτιρίων: εδώ η βασιλική δεν ήταν ξυλόστεγη αλλά καμαροσκέπαστη. Πρόκειται για τον τύπο της “Βασιλικής Ανατολκού Τύπου”, που μετά την ακμή του στις επαρχίες της Εγγύς Ανατολής πέρασε – προφανώς μέσω της Κρήτης – και στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Έτσι, τέτοια κτίρια βρίσκουμε στην Κρήτη και τη Λακωνία.
Ο Α. Ορλάνδος εντόπισε τρία χωριά του Λακωνικού Κόλπου όπου υπάρχουν δείγματα της «ανατολίζουσας» ναοδομίας. Πρόκειται για το χωριό Ζαραφώνα (Καλλιθέα), στο οποίο ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου εμφανίζεται τετράγωνος, με δύο πεσσοστοιχίες που τον καθιστούν τρίκλιτο. Το Ιερό αποτελείται από μια μεγάλη κυκλοτερή αψίδα που πιάνει ολόκληρο το πλάτος του ναού. Ο νάρθηκας που βρίσκεται στη δυτική πλευρά του ναού είναι μεταγενέστερος, όπως και τα παρεκκλήσια στις βόρεια και νότια πλευρές του ναού, ενώ στο αρχικό οικοδόμημα ανήκουν οι πεσσοί στο εσωτερικό του ναού και οι παραστάδες στο βόρειο και νότιο τοίχο οι οποίες σχηματίζουν τυφλές αψίδες. Η εκκλησία καλύπτεται με κυλινδρικούς θόλους που στεγάζονται όλοι μαζί, κάτω από μια δίρρυτη στέγη. Ακόμα, τα παράθυρα είναι τοποθετημένα πολύ ψηλά, μέσα στις τυφλές αψίδες (σε ύψος περίπου 5 μ. από το έδαφος) εκτός από το παράθυρο του Ιερού που βρίσκεται πιο χαμηλά.
Η επόμενη εκκλησία βρίσκεται στο χωριό Απιδιά. Και αυτή έχει μεγάλη κυκλοτερή αψίδα, μα διαφορετική κάλυψη. Η τρίκλιτη αυτή εκκλησία σκεπάζεται από τρεις καμάρες από τις οποίες η μεσαία είναι λίγο ψηλότερη από τις δύο άλλες. Δομικά χαρακτηριστικά όπως η ύπαρξη λεπτών κιόνων και μικρών τόξων, δείχνουν πως στην αρχική παλαιοχριστιανική της μορφή, η εκκλησία αυτή ήταν ξυλόστεγη.
Η τρίτη «ανατολίζουσα» εκκλησία,αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο, βρίσκεται στο Γεράκι, έναν οχυρωμένο οικισμό γεμάτο από εκκλησίες. Ο ναός του Αγ. Γεωργίου έχει υποστεί πολλές τροποποιήσεις, αλλά ο Ορλάνδος διέκρινε τα αρχικά χαρακτηριστικά του δίκλιτου, κατά την παλαιοχριστιανική κατασκευή, αυτού οικοδομήματος.
Για βιβλιογραφία βλ. Α. Ορλάνδος, Ανατολίζουσαι βασιλικαί της Λακωνίας, ΕΕΒΣ, Δ. 1929
