Σε μια χώρα μακρινή που όμως συνδέθηκε με τη δική μας με παράδοξο αν και πολύμορφο τρόπο κατά τη διάρκεια των αιώνων ταξίδεψαν νοητά όσοι τυχεροί παραβρέθηκαν χτες, 11/10/2011, στον φιλόξενο χώρο του Νορβηγικού Ινστιτούτου Αθηνών. Πρόκειται για το Σουδάν, στην αρχαιολογία του οποίου ήταν αφιερωμένη η ομιλία με τίτλο “The Cathedral in the sand – Greek-Norwegian excavations in the Sudan” που έδωσαν οι αρχαιολόγοι Αλέξανδρος Τσάκος και Ενριέτε Χάφσως-Τσάκος, ζευγάρι στη ζωή αλλά και ιδρυτές της Ελληνο-Νορβηγικής Αρχαιολογικής Αποστολής στο Σουδάν (GNM).

Από το 2009 οι δύο αρχαιολόγοι εργάζονται στο νησί του Νείλου Σάι, στο Βόρειο Σουδάν, με σκοπό να αναδείξουν το μεσαιωνικό παρελθόν του χώρου. Ένα παρελθόν όπου το πολύμορφο αφρικανικό πολιτισμικό υπόβαθρο του πληθυσμού της περιοχής που κάποτε ονομαζόταν Νουβία, ήδη επηρεασμένο και από τους βορειότερους γείτονες Αιγυπτίους, καθορίστηκε από την παρουσία των Ελλήνων – Πτολεμαίων και κλασικά μορφωμένων πολιτικών και θρησκευτικών αρχών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της χριστιανικής (Βυζαντινής) συνέχειάς της. Τα τρία ανεξάρτητα βασίλεια Νοβατία, Μακουρία και Άλωα που άκμασαν στο Σουδάν κατά τον Μεσαίωνά του– παρόμοιο παραδόξως με τον δικό μας Βυζαντινό Μεσαίωνα -, ήταν χριστιανικά από πλευράς θρησκείας και νουβιακά στον πολιτισμό τους. Η ελληνική ήταν η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν, αρχικά τουλάχιστον, στις μνημειακές επιγραφές τους, παράλληλα με την αιγυπτιακή κοπτική, ενώ η ντόπια λεγόμενη «Παλαιά Νουβιακή» γλώσσα, που εμφανίζεται κυρίως σε χειρόγραφα και γκράφιτι, γράφεται με το ελληνικό αλφάβητο, εμπλουτισμένο με τα επιπλέον γράμματα που εμφανίζονται στις αιγυπτιακές κοπτικές επιγραφές και ορισμένα άλλα, ίσως προερχόμενα από την παλαιότερη, ντόπια, Μεροϊτική γραφή. Η τέχνη, αν και φανερά συγγενής με την κοπτική της χριστιανικής Αιγύπτου, διαθέτει στην πραγματικότητα έναν δικό της, ανεξάρτητο χαρακτήρα.

Ωστόσο, αυτό το ανεξάρτητο πνεύμα που μετουσίωνε το ξένο σε κάτι απόλυτα εναρμονισμένο με τη γη και το περιβάλλον της Νουβίας προσπάθησαν να ελέγξουν οι βόρειοι δυνατοί: οι μονοφυσίτες χριστιανοί της Αλεξάνδρειας από τη μία και οι «δυοφυσίτες» Κωνσταντινουπολίτες οπαδοί του δόγματος της Συνόδου της Χαλκηδόνας (451 μ.Χ). Την εποχή του Ιουστινιανού, το τι συμβαίνει στα τρία βασίλεια ερμηνεύεται συνήθως ως ένδειξη των θρησκευτικών αντιθέσεων μεταξύ του αυτοκράτορα και της συζύγου του, Θεοδώρας. Όταν ο Ιουστινιανός στέλνει ιεραποστόλους να κηρύξουν την «ορθή» πίστη, η Θεοδώρα καταφέρνει να καθυστερήσει την αποστολή για να φτάσουν πρώτοι δικοί της, μονοφυσίτες, ιεραπόστολοι που προσηλυτίζουν τα βασίλεια της Νοβατίας και της Άλωας. Μια μεταγενέστερη αποστολή του Ιουστινιανού προσηλυτίζει τη Μακουρία, που ακολουθεί για το διάστημα εκείνο το δόγμα της Κωνσταντινούπολης! Στη συνέχεια όμως φαίνεται ότι συνάφεια υπάρχει με το κοπτικό δόγμα, των γειτονικών Αιγυπτίων.

Μέσα σε αυτά τα πλαίσια τοποθετήθηκε από τους δύο αρχαιολόγους και ο Καθεδρικός Ναός του Σάι που ερευνήθηκε συστηματικά τα δύο τελευταία χρόνια 2009 και 2010. Δείγμα της επιστημονικής πληρότητας, του πνεύματος συνεργασίας των δύο συζύγων αρχαιολόγων αλλά και της θέλησης να προσφέρουν κάτι στην επιστήμη αλλά και στην τοπική κοινωνία η ανασκαφή του. Με απλό και όμορφο τρόπο η Ενριέτε Χάφσως-Τσάκος διηγήθηκε, μέσα και από εικόνες την περιπέτεια αυτή που ανέδειξε αλλά και προστάτεψε ένα μνημείο που αντανακλά την πολυμορφία του μεσαιωνικού Σάι. Οι δύο επιστήμονες εργάστηκαν πάνω στο μεσαιωνικό υλικό που είχαν συγκεντρώσει, χωρίς να μελετήσουν, οι Γάλλοι αρχαιολόγοι κατά τις ανασκαφές τους στο Σάι και ανέσκαψαν τμήμα του χώρου όπου δεσπόζουν οι κίονες του κάποτε μεγαλοπρεπούς ναού. Στην ανασκαφή αυτή αποκαλύφθηκε μεγάλη ποσότητα κεραμικής θαμμένης σε επιμελημένο λάκκο – αινιγματικό μέχρι στιγμής εύρημα –  καθώς και μουσουλμανικός τάφος, δείγμα της πολιτισμικής συνέχειας στον χώρο. Τέλος, με πολύ μεράκι οι αρχαιολόγοι επιμελήθηκαν, με την αμέριστη συνεργασία των ντόπιων, την προστασία του χώρου: κατασκεύασαν δρόμο εναλλακτικό εκείνου που κάποτε περνούσε πάνω από τις αρχαιότητες, πύλες που οριοθετούν το χώρο, ακόμη και ενημερωτικές-οδικές πινακίδες.

Η ομιλία έκλεισε με την επιστροφή στο παρόν. Ένα παρόν αβέβαιο για το Βόρειο Σουδάν, που επενδύει στο μέλλον του καταστρέφοντας το παρελθόν αλλά και το παρόν του. Ο λόγος για την κατασκευή  φραγμάτων για την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας στους λεγόμενους καταρράκτες του Νείλου. Έτσι ονομάζονται στη διεθνή βιβλιογραφία τα σημεία εκείνα όπου ο ποταμός δεν κινείται όπως συνήθως ανάμεσα σε μαλακά, εύκολα διαβρώσιμα αμμολιθικά πετρώματα αλλά ανάμεσα σε σκληρά γρανιτικά, που δεν διαβρώνονται, σχηματίζοντας έτσι ορμητικούς χειμάρρους. Η ορμή του νερού στους καταρράκτες όμως δεν είναι αρκετή ώστε να παράγεται η απαιτούμενη ενέργεια, ενώ οι λίμνες που σχηματίζονται με τα φράγματα πνίγουν τις πατρογονικές γαίες των σουδανικών φυλών και μαζί αυτό που εκείνες αντιπροσωπεύουν μέχρι σήμερα. Πρόκειται λοιπόν για κολοσσιαία έργα αμφίβολης αποτελεσματικότητας και ολέθρια αποτελέσματα. Στόχος των δύο αρχαιολόγων αλλά και συναδέλφων τους που εργάζονται στο Σουδάν από την Αμερική και την Ευρώπη είναι να μεταφέρουν το μήνυμα για τον κίνδυνο που ελλοχεύει σε όσους αγαπούν τον πολιτισμό και τον άνθρωπο. Ήδη έχει επιτευχθεί η δραστηριοποίηση ακαδημαϊκών παγκοσμίου φήμης για το θέμα, ενώ  σημαντικές ενέργειες έχουν πραγματοποιηθεί αλλά και βρίσκονται σε εξέλιξη, ώστε να εξασφαλιστεί με τον καλύτερο τρόπο το μέλλον της πολύπαθης αυτής γωνιάς του κόσμου.