Ένας σημαντικός αρχαιολογικός χώρος της Βόρειας Ελλάδας, που κρύβει στα βάθη του την αρχαιότερη μαρτυρία ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας στον ελλαδικό χώρο, συστήνεται ξανά στο κοινό και τους επιστήμονες: το σπήλαιο των Πετραλώνων φιλοδοξεί να αποκαλύψει το αληθινό του πρόσωπο μετά μία πολυτάραχη, εδώ και τέσσερις δεκαετίες, διαδρομή, που σχετιζόταν με ένα ιδιάζον σύστημα κατοχής και διαχείρισής του από ιδιώτη. Από την περασμένη άνοιξη το σπήλαιο και το γειτονικό του μουσείο υπάγονται οριστικά πλέον στο ελληνικό Δημόσιο.

Την υπαγωγή του σπηλαίου και του Μουσείου Πετραλώνων, όπως και των γύρω εγκαταστάσεών του, στο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού και την αποβολή της Ανθρωπολογικής Εταιρείας αποφάσισε το Συμβούλιο Επικρατείας στις αρχές του 2011: στο εξής η αρμοδιότητα ανήκει στην Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Βόρειας Ελλάδας, καθώς πρόκειται για αρχαιολογικό χώρο, που σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία δεν μπορεί να ανήκει σε ιδιώτες («Ανθρωπολογική Εταιρεία»).

«Τα Πετράλωνα είναι ένας χώρος μείζονος αρχαιολογικής σπουδαιότητας. Ως σπήλαιο είναι ένα από τα πιο σημαντικά στην Ελλάδα, ενώ αποτελεί και μία από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη. Είναι μία πρόκληση τόσο για το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού όσο και για την υπηρεσία μας –η πιο μεγάλη πρόκληση μάλιστα για μία νέα και μικρή υπηρεσία όπως η δική μας– να δώσουμε μία νέα εικόνα του σπηλαίου και του μουσείου», λέει στον «Αγγελιοφόρο της Κυριακής» ο αρχαιολόγος Αντρέας Ντάρλας, προϊστάμενος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Βόρειας Ελλάδας.

Πού έγκειται αυτή η «πρόκληση»; Στο να ευπρεπιστεί σε πρώτη φάση ο αρχαιολογικός χώρος, αφού καθαριστεί και συμμαζευτεί. Κι αφού αφαιρεθούν οι «φιοριτούρες» με τις οποίες είχε φορτωθεί, όπως τονίζει ο κ. Ντάρλας, οι οποίες έκρυβαν τις «αλήθειες» του μνημείου. «Τα Πετράλωνα είχαν γίνει κάτι σαν… Τζουράσικ Παρκ, με διάφορες κατασκευές που είχαν προστεθεί μέσα στα χρόνια από τον ιδιώτη. Ανάμεσά τους και μία… καμηλοπάρδαλη από μπετόν, την οποία προσπαθούμε τώρα να αφαιρέσουμε. Υπήρξαν πολλές παρατυπίες και παρανομίες. Παραλάβαμε το χώρο σε οικτρή κατάσταση, χωρίς φώτα ασφαλείας, χωρίς αυτόματο σύστημα για προστασία από ηλεκτροπληξία. Είναι ενδεικτικό ότι στο διάδρομο οι τουρίστες βάδιζαν πάνω σε απροστάτευτο καλώδιο! Με τα λίγα μέσα που διαθέτουμε προσπαθούμε να τα αποκαταστήσουμε όλα αυτά, να μην είναι μεμπτό το μνημείο από επιστημονική άποψη. Πηγαίνουν κάθε μέρα οι αρχαιολόγοι της υπηρεσίας μας για να μαζέψουν τα σκόρπια, αρχαία ευρήματα».

Αυτές τις μέρες ξανανοίγει τις πόρτες του και το μουσείο, που είχε κλείσει για κάποιο διάστημα για λόγους ευπρεπισμού. Όπως παρατηρεί ο προϊστάμενος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας, «στις αίθουσές του έχουν συσσωρευτεί διάφορα αντικείμενα, χωρίς κατάταξη, πολλά μάλιστα προέρχονται από άλλες περιοχές, που δεν έχουν σχέση με τα Πετράλωνα».

Τα Πετράλωνα είναι σημαντικός πόλος έλξης τουριστικού ενδιαφέροντος. «Ο χώρος συγκεντρώνει περισσότερους από 60.000-70.000 επισκέπτες το χρόνο και για το λόγο αυτό είναι σημαντική η προσπάθεια του ΥΠΠΟΤ να το διαχειριστεί ως μνημείο και να το αναβαθμίσει, ειδικά στη δύσκολη σημερινή συγκυρία. Μακροπρόθεσμα, φυσικά, στόχος μας είναι να γίνουν έργα επανέκθεσης, να γίνουν μελέτες, να διεκδικήσουμε χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ. Να γίνουν μεγάλες παρεμβάσεις, να σχεδιαστεί ένα σύγχρονο μουσείο, με βίντεο, με ειδικούς φωτισμούς. Προς το παρόν αρκούμαστε στο να προσπαθήσουμε να κάνουμε το χώρο αληθινό, ακόμη κι αν είναι φτωχός».

Πολλή δουλειά κρύβεται και από πλευράς επιστημονικής μελέτης. Όπως εξηγεί ο κ. Ντάρλας, «πολύ υλικό δεν έχει ερευνηθεί και συντηρηθεί, δεν έχει καν καθαριστεί εδώ και 40 χρόνια. Είναι αναγκαίο, λοιπόν, να δουλέψει ειδικευμένο προσωπικό για πολλά χρόνια, ώστε να ερευνήσει, να συντηρήσει και να ταξινομήσει όλο αυτό το υλικό. Δυστυχώς, σε πολλές περιπτώσεις ευρημάτων δεν υπάρχει καν η προέλευσή τους. Υπάρχουν ολόκληρα κιβώτια με ευρήματα στα οποία δεν αναγράφεται τίποτα».

Στις προτεραιότητες της Εφορείας συγκαταλέγεται και η «εύγλωττη» παρουσίαση της σπουδαιότητας του σπηλαίου στο κοινό. «Στο εξής υιοθετούμε μία άλλη αντίληψη εκμετάλλευσης του χώρου, που δεν θα έχει τον εμπορικό χαρακτήρα που είχε μέχρι σήμερα: με λιγότερα έσοδα (αφού καθιερώνονται ατέλειες, όπως π.χ. για τους μαθητές) το σπήλαιο και το μουσείο θα δίνουν περισσότερα στην κοινωνία. Μεταξύ άλλων σχεδιάζουμε εκπαιδευτικά προγράμματα που στόχο έχουν να μυήσουν τα παιδιά στα μυστικά των Πετραλώνων», σημειώνει ο κ. Ντάρλας.

Στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης της λειτουργίας του σπηλαίου και του μουσείου, η συνεργασία της Εφορείας με την τοπική αυτοδιοίκηση είναι άριστη, όπως λέει ο κ. Ντάρλας. Σε μία προσπάθεια ανοίγματός του προς την τοπική κοινωνία, το Μουσείο Πετραλώνων θα συμμετάσχει στο πρόγραμμα των εκδηλώσεων που διοργανώνει το ΥΠΠΟΤ με την ευκαιρία της πανσελήνου της 13ης Αυγούστου. Εκείνη τη βραδιά το μουσείο θα παραμείνει ανοιχτό ώς αργά, ενώ στον περιβάλλοντα χώρο του θα φιλοξενηθεί μουσικό σχήμα.

Το σπήλαιο και η ιστορία του

Το σπήλαιο Πετραλώνων βρίσκεται στους δυτικούς πρόποδες του ασβεστολιθικού όρους «Κατσίκα», ένα χιλιόμετρο έξω από το ομώνυμο χωριό της Χαλκιδικής. Πρόκειται για οριζόντιο σπήλαιο με συνολικό μήκος διαδρόμων 1.800 μ. περίπου, από τα οποία τα 700 έχουν αξιοποιηθεί τουριστικά. Ο λιθωματικός του διάκοσμος είναι πολύ πλούσιος, με πολύπλοκες μορφές, όπως σταλακτιτικές κολόνες και παραπετάσματα.

Το σπήλαιο έγινε κυρίως γνωστό όταν εντοπίστηκε στο εσωτερικό του ένα ανθρώπινο κρανίο με αρκετά πρωτόγονα ανατομικά χαρακτηριστικά, τα οποία το καθιστούν ιδιαίτερα σημαντικό για τη μελέτη της ανατομικής εξέλιξης του ανθρώπου. Το κρανίο βρέθηκε τυχαία το 1960, κολλημένο σε ένα σταλαγμίτη, από κάτοικο της περιοχής, τον Χρήστο Σαρηγιαννίδη. Γύρω από το εύρημα υπάρχει μεγάλη διαμάχη για τη χρονολόγησή του.

Ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός, ιδρυτής της «Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος», ο οποίος πραγματοποίησε έρευνες στο σπήλαιο από τη δεκαετία του 1960, υποστήριξε ότι η ηλικία του κρανίου φτάνει τα 700.000 χρόνια, υπολογισμό στον οποίο βάσισε τη θεωρία του για τον αρχαιότερο «Ευρωπαίο», τον «Αρχάνθρωπο» των Πετραλώνων, όπως τον ονόμασε. Αρκετοί επιστήμονες ωστόσο δεν συμφωνούν με τη χρονολόγηση αυτή του ευρήματος και τη θεωρούν αυθαίρετη.

Εκτός από το πολυσυζητημένο κρανίο, στο σπήλαιο έχουν βρεθεί πολυάριθμα οστά μεγάλων θηλαστικών (άλογα, αίγαγροι, μεγάλα βοοειδή, ρινόκεροι, λύκοι, λιοντάρια και ύαινες).

Η δικαστική διαμάχη

Η περιπέτεια της διαμάχης του ελληνικού Δημοσίου για το σπήλαιο κρατά για περισσότερες από τρεις δεκαετίες, από την εποχή της Μελίνας Μερκούρη, και σχετίζεται με το περίεργο καθεστώς περί σπηλαίων που ίσχυε τότε στην Ελλάδα. Το 1981 ο ΕΟΤ παραχώρησε στο επιστημονικό σωματείο «Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος» και τον ιδρυτή του Άρη Πουλιανό με σύμβαση και για αόριστο χρόνο τη χρήση της έκτασης του σπηλαίου (ιδιοκτησίας ΕΟΤ) με τον γύρω χώρο (συνολικού εμβαδού 179.230 τ.μ.) και τις συνοδευτικές εγκαταστάσεις (μουσείο, αναψυκτήριο, εκδοτήριο εισιτηρίων).

Το 1983 και στο πλαίσιο της προσαρμογής της ελληνικής νομοθεσίας σε διεθνείς συμβάσεις (το 1981 κυρώθηκε από την Ελλάδα η σύμβαση για την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, στην οποία υπάγονται τα σπήλαια), το σπήλαιο μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο χαρακτηρίστηκε αρχαιολογικός χώρος και η ευρύτερη περιοχή ως τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Τότε ο ΕΟΤ κατήγγειλε τη σύμβαση για να παραχωρηθεί η έκταση στην Εφορεία Παλαιοντολογίας και Σπηλαιολογίας του ΥΠΠΟΤ και η υπόθεση οδηγήθηκε στα δικαστήρια.

Τα πολιτικά δικαστήρια (μέχρι και τον Άρειο Πάγο) έκριναν καταχρηστική την καταγγελία της σύμβασης από πλευράς ΕΟΤ, επαναφέροντας την «Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος» το 1995, ενώ ευνοϊκές για το σωματείο ήταν και οι αποφάσεις που εξέδωσε το ΣτΕ το 1998 και το 2002.

Ωστόσο, ακολούθησε νομοθετική ρύθμιση (καταρχήν το 1997 επί υπουργίας Ευάγγελου Βενιζέλου και στη συνέχεια το 2003), που όρισε ότι λύνεται αυτοδικαίως (μόλις εκδοθεί πρωτόκολλο αποβολής) κάθε σύμβαση που έχει συνάψει ο ΕΟΤ και αφορά χώρους αποδιδόμενους στο Υπουργείο Πολιτισμού.

Το πρωτόκολλο διοικητικής αποβολής σε βάρος της «Ανθρωπολογικής Εταιρείας» εκδόθηκε από το ΥΠΠΟΤ το 2004, για να ανασταλεί λίγο αργότερα, με προσωρινή διαταγή του Συμβουλίου της Επικρατείας, ύστερα από προσφυγή της ΑΕΕ.

Τον Ιανουάριο του 2011, το Συμβούλιο Επικρατείας έκρινε συνταγματικό και νόμιμο το πρωτόκολλο αποβολής της «Ανθρωπολογικής Εταιρείας» και του Άρη Πουλιανού από το σπήλαιο Πετραλώνων και τις γύρω του εγκαταστάσεις.