Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα που εντοπίζονται συνεχώς στον υποθαλάσσιο χώρο ανοικτά της Αλεξάνδρειας αποτελούν αντικείμενο ενδιαφέροντος τόσο των επιστημόνων όσο και των μέσων ενημέρωσης που επικεντρώνονται στην αρχαιολογία. Τα αίτια πολλά: ο μύθος που απορρέει από τη διαδικασία της περιπλάνησης στο βυθό, τα τεχνικά μέσα που χρησιμοποιούνται, το ιδιόμορφο πολυπολιτισμικό μείγμα που έθρεψε το χαρακτήρα της Αλεξάνδρειας, η σύνδεση με τον Μ. Αλέξανδρο και την Κλεοπάτρα. Αποτέλεσμα όλων αυτών, η αρχαιολογική δραστηριότητα στο χώρο του ανατολικού λιμανιού της πόλης. Ανάμεσα στις αποστολές, και μια ελληνική: εκείνη του Χάρη Τζάλα, που εργάζεται εδώ και 12 χρόνια στο χώρο. Τα θαυμαστά αποτελέσματα της δραστηριότητας του κ.Τζάλα και των συνεργατών του ανακοινώνονται συνεχώς, αλλά τμηματικά, στα μέσα ενημέρωσης. Η ομιλία όμως του κ. Τζάλα στον ΣΑΕ την περασμένη εβδομάδα ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστική, καθώς σε μία ώρα παρουσιάστηκε το ιστορικό και η εξέλιξη των ανασκαφικών εργασιών της ομάδας στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας, καθώς και σύντομες εικασίες και ερμηνείες για τα σπουδαιότερα ευρήματα.

1. Η αποστολή ανήκει στο Ελληνικό Ινστιτούτο Μελετών Αρχαίας και Μεσαιωνικής Αλεξανδρείας (HIAMAS). To Ινστιτούτο ιδρύθηκε με την προοπτική και για την υποστήριξη της σχετικής έρευνας που προτάθηκε το 1997. Η δραστηριότητα ξεκίνησε τον Μάιο του 1998.

2. Η ελληνική αποστολή είναι μια από τις τρεις αποστολές που ερευνούν την υποθαλάσσια Αλεξάνδρεια. Οι άλλες δύο είναι γαλλικές: του CEA με επικεφαλής τον J.Y. Empereur και του Franck Goddio.

3. Ο χώρος έρευνας είναι ο μεγαλύτερος υποθαλάσσιος χώρος που έχει ανατεθεί ποτέ σε παρόμοια αποστολή. Καλύπτει 10 τετραγωνικά χιλιόμετρα που ξεκινούν από την περιοχή Σιλσίλεχ (ελληνικά «αλυσίδα») στα Δ. και εκτείνονται μέχρι την περιοχή Moντάζα, και στη συνέχεια μέχρι και την περιοχή Σίντι Μπίσρ στα Α.

4. Οι έρευνες επικεντρώνονται σε επτά θέσεις. Από δυτικά προς ανατολικά καταγράφονται οι θέσεις: 1 (Σιλσίλεχ), 2 (Σάτμπυ), 3 (Ιμπραϊμέγια, ύφαλος σε σχήμα Τ), 4 (Ιμπραϊμέγια, παραλία), 5 (Sporting), 6 (Ύφαλος ελ-Χασάν), 7 (Σίντι Μπίσρ – Πηγάδι του Διαβόλου), ενώ ερευνήθηκε και το Νησί Miami, απέναντι από το Σίντι Μπίσρ.

5. Η καταβύθιση της Αλεξάνδρειας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα υπολογίζεται σε 8 μ. Αυτό οφείλεται τόσο στη γενική ανύψωση της στάθμης της θάλασσας κατά 1 μ. ανα 1000 χρόνια, όσο και στη σύσταση του εδάφους του Δέλτα του Νείλου, που ενθάρρυνε ιδιαίτερη σεισμική δραστηριότητα κατά τον 3ο με 4ο αι. μ.Χ. Όλο το Δέλτα, από το Κάιρο μέχρι και τη θάλασσα αποτελείται από φερτά υλικά. Χαρακτηριστικό του αλούβιου αυτού πετρώματος που δημιουργείται είναι το ότι μπορεί να κομματιαστεί πολύ εύκολα, κάτι που δημιουργεί καθιζήσεις.

6. Η θέση 1 είναι το αρχαίο ακρωτήρι της Άκρας Λοχιάδος, όπου υπήρχε κατά τους αρχαίους συγγραφείς (Πλούταρχος, Δίων ο Κάσσιος), ο ομώνυμος ναός της Ίσιδας, το Μαυσωλείο της Κλεοπάτρας και ένα παλάτι. Όλα αυτά ήταν τμήμα των Βασιλείων (ανάκτορα) των Πτολεμαίων. Εδώ βρέθηκε το 2002 ο διάσημος μικροσκοπικός πυλώνας, εικόνες του οποίου κατέκλυσαν τα μέσα ενημέρωσης πρόσφατα, ο οποίος συνδέεται με τον ναό – και κατ’ επέκτασιν το Μαυσωλείο – με βάση μια απεικόνιση σε αλεξανδρινό νόμισμα. Είναι ο μοναδικός μονολιθικός πυλώνας που έχει βρεθεί ποτέ, και ο μοναδικός πυλώνας εν γένει στην ευρύτερη περιοχή της Αλεξάνδρειας, αποτελώντας πρωτοφανή μαρτυρία για τη συνύπαρξη φαραωνικών και ελληνικών τεχνοτροπικών στοιχείων στην πόλη κατά την Πτολεμαϊκή εποχή. Πρόκειται για έναν «πυλώνα-νάνο», ο οποίος ακολουθεί τη φαραωνική τεχνοτροπία προσαρμοσμένη σε μια κλίμακα στα ελληνικά, ανθρώπινα μέτρα. Στην καινοτομία αυτή συνηγόρησε ίσως και η μικρή έκταση της Άκρας Λοχιάδος. Σημαντικό είναι επίσης ένα βήμα – κατάλοιπο μιας πύλης που υπολογίζεται ότι είχε ύψος 7 μ., και φέρει ίχνη μηχανισμού που επιτρέπει να το συσχετίσουμε με τμήμα πύλης από το Μαυσωλείου της Κλεοπάτρας. Κατά τις αρχαίες μαρτυρίες, μια απαραβίαστη πύλη που λειτουργούσε με περίπλοκο μηχανισμό έκλεινε το Μαυσωλείο της μοναδικής από τους Πτολεμαίους, που, ακολουθώντας φαραωνικά έθιμα, ετοίμαζε τον τόπο ταφής της όσο ήταν ακόμη ζωντανή. Υπολογίζεται ότι το Μαυσωλείο ήταν σχεδόν έτοιμο όταν εκείνη πέθανε. Αν και, κατά τους αρχαίους συγγραφείς, πολλά δραματικά γεγονότα συνέβησαν στο εσωτερικό του (όπως ο θάνατος του Αντώνιου) , δεν είναι σίγουρο ότι η βασίλισσα τελικά τάφηκε εκεί.

7. Από τις δυτικότερες θέσεις δεν λείπουν τα παλαιοχριστιανικά κατάλοιπα, που συνδέονται με ένα διάσημο προσκύνημα, το Μαρτύριο του Αγίου Μάρκου. Ξεχωρίζουν τμήματα από κλίμακες και μια ομάδα από μεγάλα κιονόκρανα.

8. Εκτός από αρχιτεκτονικά-ταφικά κατάλοιπα, η αποστολή έχει εντοπίσει περιοχές λατόμευσης στο Πηγάδι του Διαβόλου (Μπιρ Μασσαούντ) και την Ιμπραϊμέγια, κατάλοιπα ναυαγίων και άγκυρες σε περιοχές εκτός της αρχαίας ακτογραμμής στις θέσεις 2, 3 και 6.

9. Τα ευρήματα από τις έρευνες επιβεβαιώνουν ολοένα τις εικασίες των αρχαιολόγων για το βαθμό πολυπολιτισμικότητας που υπήρχε στην Αλεξάνδρεια. Η εύρεση μιας τριγλύφου κοντά σε κατάλοιπα αιγυπτιακού κτίσματος του φαραώ Άμαση επιβεβαιώνει ότι στο χώρο της Άκρας Λοχιάδας συνυπήρχαν κτίρια ελληνικού δωρικού ρυθμού με άλλα, φαραωνικού ύφους. Ταυτόχρονα, οι διάφορες μορφές τάφων και χώρων ταφής (κιβωτιόσχημοι τάφοι στην Ιμπραϊμέγια, μια τεράστια νεκρόπολη στο Sporting, μεγάλος τάφος με κόγχες και loculi στο Miami) δείχνουν ότι η ταρίχευση και η απλή ταφή συνυπήρχε με την καύση.

10. Στην έρευνα συντελούν η σύγχρονη τεχνολογία αλλά και οι αναφορές στις πηγές. Ο αρχαιότερος χάρτης της Αλεξάνδρειας, τμήμα του Κώδικα Urbinate που χρονολογείται στα 1471 και αποτελεί ίσως αντιγραφή από αρχαιότερο κώδικα του 10ου αι., απεικονίζει την Ακρα Λοχιάδα με το Μαρτύριο του Αγ. Μάρκου, ενώ ο χάρτης του πολεοδόμου Mahmoud Bey Falaqi, της εποχής του Ναπολέοντα Γ΄ απεικονίζει αρχαίους δρόμους του Ιπποδαμείου συστήματος της Αλεξάνδρειας από τους οποίους κανείς δεν υπάρχει σήμερα.

Τελειώνοντας όμως, δεν θα έπρεπε να παραλειφθεί το γεγονός ότι αυτή η περιπλάνηση στα αρχαιολογικά στοιχεία του χτες και του σήμερα είναι που δίνει μια ιδέα για την ταχύτητα με την οποία αλλάζει η Αλεξάνδρεια. Η ταχύτητα αυτή της αλλαγής είναι που καθιστά επιτακτική την ανάγκη έρευνας και διάσωσης της κληρονομιάς της.

Σύνταξη, 8/03/10

Ζ.Ξ