Τα χρόνια μεταξύ 2011 και 2020 αποτέλεσαν μια δεκαετία αλλαγών, εκπλήξεων και αναστοχασμού στον χώρο της αρχαιολογίας και της τέχνης. Νέα ανασκαφικά ευρήματα, οι εξελίξεις στην αρχαιομετρική/φυσική ανθρωπολογική έρευνα αλλά και η θεαματική είσοδος της ψηφιακής τεχνολογίας και του διαδικτύου στον χώρο του Πολιτισμού (με την ανάπτυξη των Ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών/ Digital Humanities ως νέου επιστημονικού πεδίου) έθεσαν νέα δεδομένα στην αντίληψή μας για το περιεχόμενο των ανθρωπιστικών επιστημών, τους στόχους τους και την πρόσληψή τους στη δημόσια σφαίρα. Παγκόσμια κοινωνικά κινήματα, όπως το MeToo και το Black Lives Matter στάθηκαν αφορμή για να αναδειχθεί η υποκειμενικότητα με την οποία αντιμετωπίζεται το υλικό της αρχαιολογικής και ιστορικής επιστήμης, ανοίγοντας νέα πεδία έρευνας για μια επαρκέστερη προσέγγιση του παρελθόντος αλλά και του παρόντος μας.  Την ίδια στιγμή, οι καταστροφές εμβληματικών μνημείων του παγκόσμιου πολιτισμού κατά τη διάρκεια πολεμικών συγκρούσεων έδειξαν την αδυναμία της παγκόσμιας κοινότητας να προστατέψει με τα μέσα που διαθέτει τους θησαυρούς της.

Τα γεγονότα, πράγματι, είναι τόσα πολλά, και τόσο αλληλοδιαπλεκόμενα, ωστε η δημιουργία ενός αρχαιολογικού-εικαστικού “Top 5” για τη χρονιά που πέρασε αλλά και τις υπόλοπες εννιά θα ήταν κάτι άδικο και ελλιπές. Έτσι λοιπόν, επιλέξαμε να επικεντρωθούμε σε πέντε εικόνες. Εικόνες από τον χώρο της αρχαιολογίας και της τέχνης που μας συγκλόνισαν καθώς ανέτρεπαν τον τρόπο που βλέπαμε μέχρι σήμερα τα πράγματα σχετικά με το πεδίο της αρχαιολογικής έρευνας, τους κανόνες στην εξέλιξη της τέχνης, την πρόσληψη του παρελθόντος αλλά και το μέλλον…

Ο σφραγιδόλιθος του “Γρύπα Πολεμιστή”

Η εύρεση στην Πύλο του πλούσιου τάφου του 1500 περίπου π.Χ., γνωστού σήμερα ως “του Γρύπα Πολεμιστή” συγκαταλέγεται στις σπουδαιότερες αρχαιολογικές αποκαλύψεις της δεκαετίας καθώς με το πλούσιο περιεχόμενό του εμπλούτισε την εικόνα που είχαμε για την εξέλιξη του Μυκηναϊκού κόσμου. Τόσο τα σκελετικά κατάλοιπα του ενοίκου του που αποτέλεσαν τη βάση για μια εντυπωσιακή ανασύσταση προσώπου, όσο και κάθε αντικείμενο από το εσωτερικό του ανέδειξαν, με αφετηρία έναν άνθρωπο, ένα ολόκληρο πολιτισμικό σύστημα σε εξέλιξη που επικοινωνούσε και αλληλεπιδρούσε με το ευρύτερο γεωπολιτισμικό περιβάλλον του και μέσα από αυτόν τον διάλογο εξελισσόταν ώστε αργότερα να κυριαρχήσει. Αυτό όμως που συγκλόνισε ήταν, όταν, κατά τη μελέτη του υλικού του τάφου, οι ειδικοί έδωσαν στη δημοσιότητα την παράσταση κυνηγιού που κοσμούσε την επιφάνεια ενός μικροσκοπικού σφραγιδολίθου από αχάτη, αντικειμένου κατά τα φαινόμενα εισηγμένου από τη μινωική Κρήτη. Η δήλωση στοιχείων της τρίτης διάστασης μέσα από τον διαχωρισμό επιπέδων και την απόδοση σκιάσεων, η ρέουσα κίνηση και η πλαστικότητα των μορφών που απαντούν στην παράσταση συγκλόνισαν την παγκόσμια κοινότητα των ιστορικών τέχνης, καθώς θεωρούνταν μέχρι τότε τεχνικές κατακτήσεις της αρχαϊκής και κλασικής Ελλάδας.  Παράλληλα δεν έλειψαν και οι φωνές που συνδύασαν την τελειότητα του ευρήματος με το γεγονός ότι βρέθηκε κατά τη διάρκεια κανονικής ανασκαφής, παρατηρώντας ότι αν ο ίδιος σφργιδόλιθος είχε παρουσιαστεί ως αντικείμενο άγνωστης προέλευσης στην αγορά αρχαιοτήτων, το πιθανότερο θα ήταν να είχε θεωρηθεί κίβδηλος.  Έτσι, ενώ οι ιστορικοί τέχνης τροποποιούσαν τη θεωρία τους, η ευρύτερη αρχαιολογική κοινότητα υπογράμμιζε για άλλη μια φορά την σημασία των νόμιμων αρχαιολογικών πρακτικών.

Οι Δεσμώτες του Φαλήρου

Σκελετοί σε σειρά, δεμένοι πισθάγκωνα και τοποθετημένοι ο ένας δίπλα στον άλλον συνέθετε τη συγκλονιστική εικόνα από την ανασκαφή στο Δέλτα του Φαλήρου που δόθηκε για πρώτη φορα στη δημοσιότητα τον Απρίλιο του 2016.  Οι 80 σκελετοί που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη της Εφορείας  Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων υπό τη διεύθυνση της κας Στέλλας Χρυσουλάκη, ανήκαν σε νέους και καλοζωισμένους άνδρες οι οποίοι έζησαν, με βάση συνευρήματα, κατά το τρίτο τέταρτο του 7ου αιώνα. Η χρονολόγηση ώθησε τους ειδικούς να συνδέσουν την ομαδική εκτέλεση των άτυχων ανδρών με το γνωστό από την αρχαία ιστορία Κυλώνειον Άγος, “εικονογραφόντας” έτσι ένα σημαντικό γεγονός που σημάδεψε την ιστορία της αρχαίας Αθήνας.

Ο Salvator Mundi του Ντα Βίντσι

Η εικόνα του Χριστού ως μεγαλόπρεπου άνδρα με υπερβατικό ύφος, ο οποίος βαστά στο ένα χέρι μια σφαίρα ενώ το άλλο χέρι του είναι υψωμένο σε μια συμβολική χειρονομία. Αυτό ήταν το θέμα του πίνακα που ταυτίστηκε το 2011 ως αυθεντικό έργο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, εντυπωσιάζοντας το κοινό και προκαλώντας πάταγο στην αγορά τέχνης. Η σφαίρα στο χέρι του άνδρα, τόσο “άυλη” που είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς ήταν δυνατόν να σχεδιαστεί, και που αποκαλύφθηκε κατά τον τελευταίο καθαρισμό του έργου, ήταν κατά τα δημοσιεύματα της εποχής το στοιχείο που ώθησε τους ειδικούς να αποδώσουν τον πίνακα στον μεγάλο Δάσκαλο της Αναγέννησης. Αλλά όσο θεαματική ήταν η ανάδειξη του αριστουργήματος τόσο σκοτεινή σταθηκε η μετέπειτα ιστορία του. Μετά την αγορά του έναντι 450 εκ. δολ. το 2017, από ιδιώτη συλλέκτη (ο οποίος εικάζεται ότι είναι ο Πρίγκιπας Διάδοχος της Σαουδικής Αραβίας) και την ανακοίνωση του Μουσείου του Λούβρου στο Αμπού Ντάμπι (ΗΑΕ) ότι θα παρουσίαζε το αριστούργημα, τα ίχνη του χάνονται. Ανεπιβεβαίωτες εικασίες ήθελαν τον πίνακα να βρίσκεται στη θαλαμηγό του πρίγκηπα ίσως μέχρι την κατασκευή μουσειακού χώρου για να τον στεγάσει.

Οι μούμιες της Σακκάρας

Εκατό περίτεχνες σαρκοφάγοι τοποθετημένες η μία δίπλα στην άλλη μαρτυρούν τον πλούτο που κρύβει ακόμη η γη της Αιγύπτου κάνοντας επιτακτική την συνέχεια της έρευνας σε μια χώρα ταλαιπωρημένη την τελευταία δεκαετία από πολτικές αλλαγές και μια μακριά οικονομική ύφεση. Επρόκειτο για την τελευταία και πολυπληθέστερη ομάδα σαρκοφάγων με μούμιες που ερχόταν στο φως στη νεκρόπολη της Σακκάρας μετά από συστηματική έρευνα των τελευταίων χρόνων, από αιγυπτιακή ερευνητική ομάδα. Δεν είναι η σπανιότητα των αντικειμένων ούτε η μοναδικότητα του ανασκαφικού περιβάλλοντος που συγκλονίζει, αλλά όλα αυτά μαζί και πολλά περισσότερα. Το κλίμα της Αιγύπτου βοηθάει ωστε καλοδιατηρημένες σαρκοφάγοι (προϊόντα ανασκαφών αλλά και λαθρανασκαφών των προηγούμενων αιώνων) να κατακλύζουν τα μουσεία ανά τον κόσμο ενώ η τακτική της δεύτερης ταφής πολλών νεκρών μαζί για την αποφυγή της τυμβωρυχίας ήταν συχνή στην αρχαία Αίγυπτο. Ωστόσο, η εικόνα με το πλήθος των σαρκοφάγων να παρουσιάζεται από τον Υπουργό Τουρισμού και Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου αποτελεί μια δήλωση της έμφασης που δίνει η χώρα στη νόμιμη ανασκαφική δραστηριότητα καθώς και στην ανάδειξη των ευρημάτων, δίνοντας ηχηρό μήνυμα για την πρόθεσή της να διαχειριστεί το ανεξάντλητο πολιτισμικό της απόθεμα.

Το κορίτσι με το μπαλόνι στον καταστροφέα χαρτιού

Όταν το εμβληματικό «Κορίτσι με το Μπαλόνι» γινόταν κομμάτια μέσα σε έναν καταστροφέα εγγράφων που ήταν κρυμμένος στην κορνίζα του, τη στιγμή που το σφυρί κατοχύρωνε το έργο για 1.042.000 λίρες, ο δημιουργός του, ο αινιγματικός Banksy μάς έκλεινε το μάτι για τον τρόπο που βλέπουμε την τέχνη αλλά και την αγορά της. Η δημοσίευση στο Ιnstagram του καλλιτέχνη φωτογραφίας με τους εκπληκτους παριστάμενους ενώπιον του καταστρεφόμενου έργου (και τη λεζάντα «Φεύγει, φεύγει, έφυγε…»)  αλλά και η μετέπειτα αναγνώριση του κατεστραμμένου έργου ως ένα νέο έργο με τίτλο Love is in the Bin ανέδειξε το παράλογο της αγοράς τέχνης, αποκαθήλωσε την έννοια της αυθεντίας και του στατικού και έφερε ξανά τον καλλιτέχνη στο επίκεντρο της δημιουργίας.

Ζέτα Ξεκαλάκη