Το λογότυπο του περιοδικού. Το τεύχος 135 εγκαινιάζει μια σειρά αφιερωμάτων στις ξένες αρχαιολογικές σχολές οι οποίες έχουν παράρτημα στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας το έργο της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, της παλαιότερης όλων. Έρχεται μάλιστα σε μια σημαδιακή στιγμή — την πλέον ταιριαστή, όπως φαίνεται. Αυτή την άνοιξη γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, η οποία υπήρξε η αφορμή να εγκατασταθούν επίσημα στη χώρα μας οι λάτρεις και μελετητές του ελληνικού πολιτισμού από άλλες χώρες. Αυτό είναι ένα τεύχος φιλίας. Φιλίας ανάμεσα σε έθνη, φιλίας ανάμεσα σε ανθρώπους. Όλο το τεύχος έχει μεταφραστεί από τα γαλλικά από τη φίλη μου, Κατερίνα Γούλα. Η αγάπη για τη γαλλική γλώσσα ένωσε τους δρόμους μας πριν από πολλά χρόνια. Σήμερα διαπιστώνω πόσο σπουδαίο δώρο είναι να έχει κανείς στη ζωή του ανθρώπους  με τους οποίους να επιζητά συνεχώς το κοινό έδαφος, με απόλυτο σεβασμό πάντα στην αμοιβαία ελευθερία. Ο φίλος μάς βλέπει καθαρά. Η ματιά του είναι απαλλαγμένη από τις προσδοκίες που έχουν από εμάς όσοι βρίσκονται πιο κοντά στον πυρήνα της ζωής μας. Η ευημερία μας είναι το τέλος των προσδοκιών του. Ας γίνει εδώ μια μνεία σε όλους αυτούς τους οποίους ξεχωρίζουμε και μας ξεχωρίζουν απ’ τον υπόλοιπο κόσμο, βλέπουμε αμφότεροι αυτό που είναι ο άλλος και το αγκαλιάζουμε. Ας γίνει μια μνεία στη φιλία την ίδια.

H Veronique Chankowski (φωτ.: EFA, Ειρήνη Μίαρη). Παθιασμένη με τη μελέτη της αρχαίας Ελλάδας, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Λυόν 2, δεν εγκατέλειψε ποτέ την αγαπημένη της Γαλλική Σχολή Αθηνών με την οποία την συνδέουν παλιοί δεσμοί. Η επιπρόσθετη ικανότητά της στον συντονισμό  διεθνών προγραμμάτων σμίλεψαν μια ιδανική υποψηφιότητα για τη διεύθυνση της πρώτης ξένης Σχολής που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Μια μεγάλη Σχολή με αδιαμφισβήτητο γόητρο. Μια παγιωμένη ελληνογαλλική σχέση σφυρηλατημένη μέσα από τις περιπέτειες της ιστορίας.

Η κρίση του Πάρη. Ψηφιδωτό δάπεδο (μάρμαρο, ασβεστόλιθος και υαλόμαζα), από την Οικία με το Αίθριο στην Αντιόχεια επί Ορόντου (σημερινή Αντάκυα, Τουρκία), περ. 115-150 μ.Χ. Ύψος: 1,86 μ., πλάτος: 1,86 μ. Παρίσι, Λούβρο. Φωτ.: © 2013 Musée du Louvre / Thierry Ollivier. Αφροδίτη της Μήλου, Νίκη της Σαμοθράκης. Το σημερινό Τμήμα Ελληνικών, Ετρουσκικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Λούβρου ιδρύθηκε το 1793 και καλύπτει το σύνολο του ελληνορωμαϊκού κόσμου της Μεσογείου. Πρόκειται για μια από τις ωραιότερες και πιο ολοκληρωμένες συλλογές αρχαίας ελληνικής τέχνης. Οι αρχαιολογικές αποστολές από τον 19ο αιώνα το εμπλουτίζουν κυρίως με τμήματα αρχιτεκτονικών γλυπτών. Το ιστορικό της συγκρότησης του Τμήματος μάς το αφηγείται ο πλέον αρμόδιος, ο ίδιος ο διευθυντής του Μουσείου του Λούβρου.

Το λογότυπο της Γαλλικής Σχολής Αθηνών. Οι αποστολές της Γαλλικής Σχολής Αθηνών από την ίδρυσή της έως σήμερα.

Ο Ναός του Διός στον Στράτο της Ακαρνανίας που ανασκάφηκε από τον A. Joubin (Απρ.–Ιούλ. 1892) / EFA 2806. Η Γαλλική Σχολή Αθηνών είναι κυρίως γνωστή για τις μεγάλες ανασκαφές που έχει πραγματοποιήσει στη Δήλο, στους Δελφούς, στη Θάσο, στους Φιλίππους και στα Μάλια. Αυτές οι μεγάλες επιχειρήσεις επισκιάζουν πολυάριθμες έρευνες, λιγότερο λαμπερές εκ πρώτης όψεως, πολύ χαρακτηριστικές όμως της προσήλωσης του ιδρύματος στις ποικίλες και άγνωστες όψεις του ελληνισμού. Αυτές οι έρευνες εκτός των μεγάλων αρχαιολογικών χώρων μαρτυρούν επίσης την πρωτοκαθεδρία της «αυτοψίας» ή της έρευνας πεδίου στις αποστολές των επιστημονικών μελών της Σχολής.

Η τούμπα του Ντικιλί Τας. Σε πρώτο πλάνο, το ρωμαϊκό ταφικό μνημείο (φωτ.: Pascal Darcque). Το χρονικό των ανασκαφών μιας γαλλοελληνικής συνεργασίας συμπλέκεται με την ιστορία μιας προϊστορικής τούμπας στην ανατολική Μακεδονία. Η τούμπα, που είναι από τις μεγαλύτερες στα Βαλκάνια και από τις θέσεις της Νεολιθικής εποχής με την παλαιότερη και την πιο σταθερή κατοίκηση, αναμένεται να απαντήσει και στα ερωτήματα που θέτει η νεολιθικοποίηση της περιοχής στο β΄ μισό της 7ης χιλιετίας π.Χ. Με ποιες τεχνογνωσίες έφτασαν οι πρώτοι αγρότες στην Ευρώπη;

Ακραιφία, Πτώιον: το μεσαίο άνδηρο μετά τις ανασκαφές. Φωτ.: EFA / M. Holleaux, 1891. Οι επιστημονικές αποστολές στη Βοιωτία, στα τέλη του 19ου αιώνα, εύστοχα χαρακτηρίζονται ως η πρώτη «μεγάλη ανασκαφή» της Γαλλικής Σχολής. Οι πρώτοι ερευνητές, με συστηματικότητα και μεθοδικότητα, ανέσκαψαν, μελέτησαν και δημοσίευσαν —συχνά μετ’ εμποδίων— τα ευρήματά τους, ιδίως τις επιγραφές και τα γλυπτά. Οι αποστολές κατευθύνθηκαν στο Πτώιον, όπου βρίσκονται το ιερό και ο ναός του Απόλλωνα Πτώου, στις Θεσπιές, στην Κοιλάδα των Μουσών, στο Καστράκι, στην πόλη της Ακραιφίας.

Αεροφωτογραφία της περιοχής της Αμαθούντας από τα δυτικά, 1991. Φωτ.: P. Aupert / EFA (Φωτογραφικό αρχείο, Υ.1530). Έπειτα από αιώνες εγκατάλειψης, ο οικισμός της Αμαθούντας (αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ.) οργανώθηκε γύρω από μια ακρόπολη, με το ιερό της Μεγάλης Θεάς στην κορυφή της και το βασιλικό ανάκτορο χτισμένο στα μισά του λόφου. Κυρίαρχη γλώσσα φαίνεται πώς ήταν η ετεοκυπριακή, χαρακτηριστική της Αμαθούντας κατά την Κλασική περίοδο. Γιατί η γλώσσα αυτή επιβίωσε μόνο στην Αμαθούντα; Είναι άραγε οι «ανυπότακτοι» Αμαθούσιοι οι απόγονοι του προελληνικού πληθυσμού του νησιού;

Μάλια. Αεροφωτογραφία του αρχαιολογικού χώρου, ο Βορράς αριστερά (G. Cantoro). Στα Μάλια η Γαλλική Σχολή επικεντρώνεται στην επιφανειακή έρευνα της πεδιάδας, στην ανασύσταση του αρχαίου τοπίου και στη μελέτη και ανασκαφή διαφόρων κτηρίων στον αρχαιολογικό χώρο. Στον Ανάβλοχο, μια κοινότητα στο λυκαυγές των πρώτων πόλεων, οι πρόσφατες αποστολές διερευνούν ταυτόχρονα χώρους κατοίκησης καθώς και ταφικούς και θρησκευτικούς χώρους. Οι έρευνες στη Δρήρο ανέδειξαν την ελληνιστική φάση μιας ισχυρής πόλης, με μνημειακό πολιτικό κέντρο και με σημαντικό αστικό σύνολο.

Ψηφιδωτό από την Οικία των Προσωπείων: στην κεντρική σκηνή ο Διόνυσος ιππεύει πλαγίως έναν πάνθηρα ανάμεσα σε δύο Κενταύρους (© EFA). Η Δήλος είναι ο μεγαλύτερος αρχαιολογικός χώρος της Ελλάδας και ταυτόχρονα το μικρότερο νησί της στο οποίο ιδρύθηκε πόλη−κράτος. Η διαδρομή μας έχει ως σημείο εκκίνησης το δυτικό παραλιακό μέτωπο, την αγορά και το ιερό του Απόλλωνα. Η διαδρομή συνεχίζει με τις Συνοικίες της Λίμνης, του Σταδίου και του Ινωπού για να καταλήξει στον Κύνθο και στη Συνοικία του Θεάτρου. Στις οικιστικές περιοχές και στην εμπορική ζώνη του δυτικού παραλιακού μετώπου, όλα τα σπίτια και όλα τα καταστήματα χτίστηκαν ή ανασκευάστηκαν ευρύτατα στο β΄ μισό του 2ου αιώνα π.Χ. ή στις πρώτες δεκαετίες του 1ου αιώνα π.Χ. Πολύ πιο σημαντική είναι η χρονολογική διαφοροποίηση των μνημείων που βρίσκονται εντός των ιερών αλλά και των δημοσίων κτηρίων που είναι διάσπαρτα στην πόλη. Στη Δήλο του 100 π.Χ., νεότερα σπίτια και εμπορικά κτήρια συνυπήρχαν με μια δημόσια αρχιτεκτονική κληρονομιά που είχε σωρευτεί από τον 6ο αιώνα π.Χ.

Το λογότυπο του περιοδικού. Ο Αύγουστος, είτε ως ο Εκατομβαιών είτε ως ο Μεταγειτνιών του αττικού ημερολογίου, το οποίο ξεκινούσε με την πρώτη Νέα Σελήνη μετά το θερινό ηλιοστάσιο, ήταν αφιερωμένος στον θεό Απόλλωνα, τον πολυαγαπημένο θεό του φωτός και της μουσικής. Τον ίδιο που νίκησε τον αρχετυπικό δράκοντα και τον οποίο συμβουλεύονταν μέσω της Πυθίας στο Μαντείο των Δελφών. O διάλογος με τους θεούς, τα ουράνια σώματα και οι κύκλοι της φύσης ήταν μέρος της καθημερινής εμπειρίας. Η πρωτοχρονιά ήταν μέσα στο καλοκαίρι. Μέσα στο καλοκαίρι γιορτάζονταν και τα Κρόνια. Την ημέρα εκείνη, οι δούλοι ήταν ελεύθεροι. Εκείνη τη μέρα μόνο. Μπορούσαν, μάλιστα, να καθίσουν στο ίδιο τραπέζι με τους ελεύθερους πολίτες και να φάνε, να πιουν μαζί τους. Αυτό συνέβαινε και στη Χρυσή Εποχή, όμως βρίσκονταν πλέον μακριά της. Αυτό που συνέβαινε τη Xρυσή Eποχή του μακρινού παρελθόντος είναι το τωρινό όνειρο για ένα μέλλον που φαντάζει μακρινό. Η επιθυμία των ανθρώπων για ουσιαστική ισότητα και ουσιαστική ελευθερία, για κοινωνική δικαιοσύνη, για σύμπραξη και αρμονική συνύπαρξη παραμένει διαχρονική. Είναι μια ουτοπία στην οποία μονίμως θα στοχεύουμε και κάθε προσέγγισή της θα είναι λόγος για γιορτή.

Η Katja Sporn στην ταράτσα του DAI Αθηνών (φωτ.: Νίκος Χρυσικάκης). Ένα δροσερό αεράκι φύσηξε στο Παράρτημα Αθηνών του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου όταν το 2014 ανέλαβε τη διεύθυνσή του μια κυρία. Τα ενδιαφέροντα της δρος Katja Sporn περιλαμβάνουν την αρχαία τοπογραφία, την εικονογραφία της αρχαίας πλαστικής σε συνδυασμό με τη μελέτη της λειτουργίας και των συμφραζομένων της, τα εικονιστικά ειδώλια και την πολιτισμική τους σημασία, την ιστορία της έρευνας και πρόσληψης της αρχαιότητας. Διευθύνει, επίσης, μια συναρπαστική ανασκαφή–σπαζοκεφαλιά στο Καλαπόδι Φθιώτιδας.

Το πρώιμο κελτικό κέντρο εξουσίας του Χόυνεμπουργκ γύρω στο 600 π.Χ. (γραφική αναπαράσταση: Landesamt für Denkmalpflege im Regierungspräsidium Stuttgart/Faber Courtial). Χόυνεμπουργκ, ένα πρώιμο κελτικό κέντρο εξουσίας στον Άνω Δούναβη. Πολυάριθμα ευρήματα τεκμηριώνουν επαφές με τον μεσογειακό χώρο — για παράδειγμα, τα πενήντα οκτώ τμήματα αττικών μελανόμορφων αγγείων ή τα εισηγμένα από τη Μεσόγειο κτερίσματα στους μεγαλοπρεπείς τάφους, όπως ο μνημειακός ελληνικός χάλκινος λέβητας. Είναι σαφές ότι τον πρώιμο 6ο αιώνα π.Χ. ζούσαν στην περιοχή οικοδόμοι, τεχνίτες και καλλιτέχνες που είχαν μάθει την τέχνη τους στον μεσογειακό χώρο ή και προέρχονταν από αυτόν.

Αεροφωτογραφία του χώρου της Τίρυνθας από τα ΒΔ με την πρόσφατη ελληνογερμανική ανασκαφή συνεργασίας στον χώρο της κάτω πόλης (σε πρώτο πλάνο) και τη μυκηναϊκή ακρόπολη (φωτ.: Ν.Ε. Μανιαδάκης [AIRmania] / Α. Παπαδημητρίου). Σύμφωνα με τους συγγραφείς του άρθρου, τα αποτελέσματα της έρευνας των τελευταίων δεκαετιών καθιστούν σαφές ότι ο συλλήβδην χαρακτηρισμός της Μετα-ανακτορικής περιόδου ως αφετηρίας των «Σκοτεινών Αιώνων» είναι αδόκιμος και ότι για την αξιολόγηση των συνθηκών που επικρατούσαν κατά τις δεκαετίες πριν και μετά την καταστροφή των ανακτόρων επιβάλλεται να γίνει μια πιο λεπτομερής και πολυδιάστατη διαφοροποίηση απ’ ό,τι στο παρελθόν. Η θέση που συνέβαλε τα μέγιστα στην ανάδειξη της συνέχειας μεταξύ της Ανακτορικής και Μετα-ανακτορικής εποχής είναι η Τίρυνθα. Όπως τονίζεται στο άρθρο, φαίνεται ότι μόνο μετά την καταστροφή των ανακτόρων, η θέση αυτή αποδεσμεύτηκε από τη σκιά των Μυκηνών και αναδείχθηκε στο πλέον σημαντικό περιφερειακό κέντρο του 12ου αι. π.Χ.

Αεροφωτογραφία του χώρου της ανασκαφής (D-DAI-ATH-2020-1555, φωτ.: S. Biernath). Η ανασκαφέας παρουσιάζει ένα πολύ παλιό και σεβάσμιο ιερό, μοναδικό από πολλές απόψεις. Η μακρά ζωή του εκτείνεται από τον 14ο αιώνα π.Χ. έως τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική περίοδο και περιλαμβάνει μια ασυνήθιστη λατρευτική εγκατάσταση της Μυκηναϊκής περιόδου. Το ιερό, που βρίσκεται στην ίδια περιοχή με το μαντείο των Δελφών αλλά στο αντίθετο άκρο, ανήκε άραγε στην Άρτεμη της Υάμπολης ή στον Απόλλωνα των Αβών;

Άποψη της νότιας μνημειακής ενότητας από βορειοδυτικά μετά το έργο αποκατάστασης (D-DAI-ATH-2020-2600, φωτ.: E. Laufer). Τα πολυεπίπεδα ερείπια των λατρευτικών κτηρίων στο Καλαπόδι, διατεταγμένα σε δύο παράλληλες μνημειακές ενότητες, μαρτυρούν τα διάφορα στάδια της αρχαίας ναοδομίας ξεκινώντας από τα προϊστορικά χρόνια. Στα έργα εφαρμόστηκαν καινοτόμες και ιδιαίτερες τεχνικές, καθώς και η συγχρονική αναστήλωση ενός κλασικού αδύτου πάνω σε ένα άλλο, γεωμετρικό, αφού παράλληλα εξασφαλίστηκε ένα υπόγειο δίκτυο αποστράγγισης των υδάτων.

Αεροφωτογραφία του μέσου ρου της Κοιλάδας του Κηφισού από τα ανατολικά. DAI Αθηνών / K. Sporn. Ένα κοινό ερευνητικό πρόγραμμα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φθιώτιδας και Ευρυτανίας και του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών διεξάγεται από το 2017 στην κοιλάδα του Κηφισού ποταμού, στη Φθιώτιδα. Κύριο αντικείμενο του προγράμματος είναι η εξερεύνηση της εν λόγω περιοχής, που αποτελεί την κεντρική δίοδο από τη Θεσσαλία προς τη Βοιωτία και τη νότια Ελλάδα, και η μελέτη της εξέλιξης των αρχαίων οικισμών της, με αφετηρία την κατανόηση του φυσικού τοπίου. Σε μια διεπιστημονική προσέγγιση συνδυάζονται οι επιμέρους αρχαιολογικές, γεωφυσικές, γεωμορφολογικές, γεωδαιτικές και τοπογραφικές έρευνες.

Η έδρα του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, 1925-1927 (D-DAI-ATH-Athen-Varia-0582, φωτ.: E. Kunze). Τριάντα περίπου χρόνια χρειάστηκαν για να πάρει το κτήριο του DAI Αθηνών τη σημερινή του μορφή, προσαρμόζοντας τη μεγαλοαστική κατοικία που είχε ανεγείρει ο H. Schliemann στις ερευνητικές ανάγκες του. Ο E. Ziller, αρχιτέκτονας του αρχικού οικοδομήματος (1888), δημιούργησε ένα χαρακτηριστικό δείγμα της εποχής του όψιμου κλασικισμού με βιεννέζικες επιρροές και έβαλε έντονη τη σφραγίδα του στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο, συνθέτοντας τελικά ένα απαύγασμα της αισθητικής του.

Σάμος. Κατά τη διάρκεια συγκόλλησης τμήματος της κεφαλής με το πρόσωπο του Κούρου (D-DAI-ATH-2017-31540, φωτ.: H. Kyrieleis). Το DAI Αθηνών απασχολούσε ανέκαθεν συντηρητές αρχαιοτήτων σε κάθε αρχαιολογικό χώρο και ανασκαφή  όπου έχει αναλάβει δράση, πρακτική που σκοπεύει να ενισχύσει, αναπτύσσοντας παράλληλα και την έννοια της προληπτικής συντήρησης.

Προμετωπίδα του ημερολογίου από το ταξίδι του H.G. Lolling στη Θεσσαλία (αρχείο H.G. Lolling). Τα προσωπικά αρχεία του DAI, παρακολουθώντας την ιστορία του, φωτίζουν πολλές πτυχές της αρχαιολογικής έρευνας στην Ελλάδα. Με κριτήριο τους δημιουργούς και την ιδιότητά τους τα αρχεία ταξινομούνται σε τέσσερις γενικές κατηγορίες: αρχεία ενεργών στελεχών του DAI Αθηνών, αρχεία σχετιζόμενων ερευνητών και εξωτερικών συνεργατών, αρχεία παλαιών ταξιδιωτικών υποτρόφων και, τέλος, στην πολυπληθέστερη κατηγορία ανήκουν τα προσωπικά αρχεία διαφόρων λογίων και ερευνητών.

Άποψη των καταλοίπων του Δίπτερου ΙΙ προς τα ανατολικά, περ. 1764 (χαρακτικό του 1821). D-DAI-ATH-Diversa-0058. Αναπαράσταση σύμφωνα με το The Society of Dilettanti [εκδ.], Antiquities of Ionia I, 1821, κεφ. 5, πίν. 2. Το Ηραίον ήταν το κύριο εκτός των τειχών ιερό της αρχαίας πόλης της Σάμου, η οποία βρισκόταν στο ανατολικό άκρο της πεδιάδας. Προστάτιδα θεά της πόλης ήταν η Ήρα. Σε αντίθεση με τα πανελλήνια ιερά στην Ολυμπία ή στους Δελφούς, η εξέλιξη του Ηραίου συνδεόταν επομένως στενά με την τύχη και την ευημερία της κοινότητας των πιστών του. Στην αρχαιότητα, η θέση ήταν γνωστή κυρίως για την παλαιότητα της λατρείας της και για τον ναό (Δίπτερος ΙΙ), τον οποίο ο Ηρόδοτος εγκωμίαζε ως τον μεγαλύτερο ναό της Ελλάδας (Ιστορίαι 3.60).

Το λογότυπο του περιοδικού. Τα παγώνια κυριαρχούν στον χώρο της Κνωσού. Ο απόκοσμος ήχος που βγάζουν σηματοδοτεί τον χρόνο που χρειάζεται κάποιος για να περιδιαβεί τα ανάκτορα. Όταν τελικά αντικρίζει τα πολύχρωμα πλάσματα, ο επισκέπτης νιώθει δέος απέναντι στο αιφνιδιαστικό θέαμα που προσφέρουν. Η παρουσία τους ζωντανεύει τα ανάκτορα όχι μόνο στο παρόν αλλά και στο παρελθόν, μέσα στη φαντασία μας. Μαζί, τα πλάσματα της φύσης και του ανθρώπου συνθέτουν μια διαχρονικά δυνατή εικόνα. Για τη δύναμη της εικόνας μάς μιλά, μεταξύ άλλων, ο ζωγράφος και καθηγητής Γιώργος Κόρδης. Πιστεύει πως το σημείο όπου συναντιούνται το θεϊκό με το ανθρώπινο στοιχείο μπορεί κανείς να το ψηλαφίσει κατόπιν εσωτερικής αποκάλυψης, όχι διανοητικής διεργασίας. Ο καθηγητής μεταφέρει την άποψη των εικονομάχων πως αυτό που απεικονίζεται είναι η ουσία του πράγματος και πως η θεότητα δεν μπορεί ν’ απεικονιστεί. Φαντάζομαι πως το ίδιο ισχύει και για τον σπόρο θεότητας που ενυπάρχει στον άνθρωπο: δεν μπορεί ν’ αποτυπωθεί σε έναν απολογισμό της προσωρινής ζωής του, παρά αποκαλύπτεται στον βλέποντα. Μέσα μας εκτός από τη θεϊκή φλόγα ζει και ο άλλος. Στη σκέψη μας, όπως η εικόνα του έτσι και η ιδέα του είναι ξέχωρη από το ίδιο το πρόσωπο. Τι κρατάμε και αποτυπώνουμε από ένα πρόσωπο όπως στη ζωγραφική εικόνα έτσι και στη μνήμη μας; Κρατάμε την αντικειμενική ουσία του προσώπου ή στοιχεία εντελώς υποκειμενικά; Μαθαίνουμε από τον καθηγητή Κόρδη ότι ο χρόνος της εικόνας είναι το τώρα και ο χώρος της είναι το εδώ. Έτσι γίνεται κι όταν κοιτάει κανείς ένα αγαπημένο πρόσωπο σε μια φωτογραφία: το πρόσωπο είναι πάντα εδώ.

Ο διευθυντής της Βελγικής Σχολής Αθηνών, καθ. Jan Driessen. Φωτ.: Julien Pohl. Καταξιωμένος μελετητής της μινωικής αρχαιολογίας, με μεγάλη εμπειρία στο πεδίο, ο διευθυντής της Βελγικής Σχολής Αθηνών δεν διστάζει να ταράξει ήρεμα νερά. Δυναμιτίζει την ακλόνητη άποψη ότι το μινωικό «ανάκτορο» ήταν η έδρα ενός άνακτα. Στη μινωική κοινωνία, υιοθετώντας τον χαρακτηρισμό του Lévi–Strauss, βλέπει μια «Κοινωνία των Οίκων». Είναι αυτή η κοινωνία που, σε αντιπαραβολή με τις πυρηνικές οικογένειες, μας επιτρέπει να υποθέσουμε έναν πιο σύνθετο ρόλο για τη γυναίκα.

Αττικός κάνθαρος (περ. 490–480 π.Χ.). Αγγειοπλαστική και αγγειογραφία του Δούριδος. Σύγκρουση Ηρακλή και Αμαζόνων. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα εκπρόσωποι των Βασιλικών Μουσείων Τέχνης και Ιστορίας αλλά και συλλέκτες, αξιοποιώντας ένα δίκτυο επαφών κυρίως στη Ρώμη και το Παρίσι, προχώρησαν σε δωρεές και/ή αγοραπωλησίες αρχαιοτήτων εμπλουτίζοντας τη Συλλογή Αρχαιοτήτων των Βρυξελλών με τα πιο εντυπωσιακά της εκθέματα. Ο Eugène Van Overloop έγινε διευθυντής του μουσείου το 1898 και το επόμενο έτος προσέλαβε τον Franz Cumont ως επιμελητή της Ελληνορωμαϊκής Συλλογής αποδίδοντάς της έτσι την επιστημονική της αξία. Σήμερα η Συλλογή μελετάται και προβάλλεται πλέον μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας.

Ο λόφος Βελατούρι καθώς τον προσεγγίζουμε από θαλάσσης (φωτ.: EBSA/S. Déderix). Η θέση του Θορικού εκτείνεται στις πλαγιές του λόφου Βελατούρι («ακρόπολη»), ενός λόφου με διπλή κορυφή, σε περίοπτη θέση, κατά μήκος της νοτιοανατολικής ακτής της Αττικής. Η μοίρα του Θορικού ήταν συνδεδεμένη με τη ζήτηση αργύρου τόσο στους προϊστορικούς όσο και στους αρχαίους χρόνους γενικότερα, καθώς η πρόσβαση στα πλούσια κοιτάσματα της Λαυρεωτικής εξασφάλιζε στη θέση εξέχοντα ρόλο στην Αττική και όχι μόνο.

Αεροφωτογραφία του αστικού κέντρου της Ιτάνου από τα βόρεια (διακρίνονται η ανατολική και η δυτική ακρόπολη εκατέρωθεν της περιοχής της Αγοράς). Κτισμένη στο βορειοανατολικό άκρο της Κρήτης, η πόλη της Ιτάνου αναπτύχθηκε γύρω από ένα φυσικό αγκυροβόλιο, ιδανικά τοποθετημένο πάνω στη θαλάσσια οδό που συνδέει το Αιγαίο με την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Καλά προστατευμένη από τους ισχυρούς ανέμους, η θέση αυτή φαίνεται πως λειτούργησε αρχικά ως λιμάνι, ως ενδιάμεσος σταθμός, ως σημείο επαφών και ανταλλαγών. Για άλλους υπήρξε αφετηρία ταξιδιών προς περισσότερο ή λιγότερο μακρινούς προορισμούς και για άλλους απλώς μια στάση, μια από τις πολλές θέσεις όπου σταματούσαν για να διαθέσουν τα εμπορεύματά τους.

Το Κτίριο με Κεντρική Αυλή στο Σίσι, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του. Λήψη από νοτιοανατολικά (©EBSA, N. Kress). Η αρχαιολογική θέση στο Σίσι, όπως και τα γειτονικά Μάλια, κατοικήθηκε από τα μέσα της 3ης χιλιετίας ως τα τέλη του 13ου αιώνα π.Χ. Πριν όμως τελειώσει ο 14ος αιώνας, το Σίσι έχασε τον κνωσιακό χαρακτήρα του. Η ανασκαφή εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για την Εποχή του Χαλκού στην Κρήτη, ενώ κάποια από τα πρωτογενή αρχαιολογικά δεδομένα, όπως το Κτίριο με την Κεντρική Αυλή, μας καλούν να επανεξετάσουμε παγιωμένες απόψεις.

Ο Γιώργος Κόρδης. Της θεωρίας και της πράξης. Αν αναζητούσαμε έναν επιγραμματικό χαρακτηρισμό για τον Γιώργο Κόρδη, ίσως δεν θα βρίσκαμε καλύτερο. Απόφοιτος της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, έπειτα από διετή παραμονή στη Βοστόνη (1987-1989) επιστρέφει στην Αθήνα για να υποστηρίξει στη Θεολογική Σχολή τη διδακτορική διατριβή του στο ερευνητικό πεδίο της Θεολογίας και της Βυζαντινής Αισθητικής (1991). Στην ίδια πάντα Σχολή θα διδάξει επί μία δεκαετία (2003-2013), ως λέκτορας και ως επίκουρος καθηγητής, το μάθημα της Βυζαντινής Τέχνης. Στα χρόνια της Βοστόνης που είχαν προηγηθεί, παρακολούθησε τα μαθήματα Μεσαιωνικών Τεχνικών στη Σχολή του Μουσείου Καλών Τεχνών (Museum of Fine Arts) και πήρε το Μάστερ Θεολογίας από την Ορθόδοξη Σχολή Θεολογίας του Τιμίου Σταυρού (Holy Cross). Ως επισκέπτης καθηγητής θα ταξιδέψει επανειλημμένα στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Ρουμανία, στην Ουκρανία, στη Ρωσία. Ο αριθμός των δικών του βιβλίων είναι μεγάλος –όλα από τις εκδόσεις Αρμός– αλλά δεν είναι λίγα και τα βιβλία άλλων που εκείνος έχει εικονογραφήσει. Ζωγράφος εξαιρετικά παραγωγικός, την τελευταία δεκαετία παρουσιάζει έργα του σε ατομικές εκθέσεις δύο και τρεις φορές μέσα σε μία χρονιά. Ο Γιώργος Κόρδης μίλησε στο περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες».

Άποψη της ενότητας φορητών εικόνων. Μ. Ασία, 19ος αι. Στην καρδιά της Ελλάδας, στο χωριό Νέο Προκόπι στη βόρεια Εύβοια, ιδρύθηκε το 2018 ένα μουσείο προορισμένο να φιλοξενήσει την ανθρώπινη περιπέτεια και τα αντικείμενα μνήμης των προσφύγων από την Καππαδοκία που εγκαταστάθηκαν σε αυτόν τον τόπο το 1924. Ένα Μουσείο Μικρασιατικού Πολιτισμού.

Ο χώρος όπου διεξάγεται η ανασκαφή των αρχαϊκών οικιών (2019). Λίγα χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο, στις νότιες υπώρειες του «ιερού όρους» Βρύσινας, το οροπέδιο της Ονιθές είχε κεντρίσει το ενδιαφέρον του Νικολάου Πλάτωνα από το 1954. Ο ερειπιώνας που αναπτυσσόταν στη θέση αυτή μιλούσε για την ύπαρξη μιας αρχαίας πόλης (7ος -6ος αι. π.Χ.). Από το 2018 ένα νέο ανασκαφικό πρόγραμμα συνεχίζει την έρευνα στον τομέα των λεγόμενων αρχαϊκών οικιών. Η εικόνα που αποκαλύπτεται δείχνει έναν ακμαίο οικισμό με σημαντικά δημόσια ή κοινοτικά οικοδομήματα.

Στιγμιότυπο από την ανασκαφική έρευνα του M.N. Valmin (1927–1934) στην ακρόπολη. Φωτ.: Αρχείο Σουηδικού Iνστιτούτου Αθηνών / ΕΦΑ Μεσσηνίας. Η Μάλθη (αρχ. Δώριον) αποτελεί σημαντικό παράδειγμα προϊστορικής οικιστικής οργάνωσης και θεωρείται ένας από τους αρχαιότερους ορεινούς αγροτικούς οικισμούς της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου. Στον περιφραγμένο αρχαιολογικό χώρο της ακρόπολης της Μάλθης σώζονται κατάλοιπα από τον οχυρωμένο οικισμό της Εποχής του Χαλκού, επισκέψιμα σήμερα.

Το λογότυπο του περιοδικού. Ένας θησαυρός που δεν ανακτήθηκε ποτέ. Σαν όλους τους θησαυρούς. Η μοίρα τους είναι να θάβονται — είτε μέσα μας είτε στη γη. Εκεί φαίνεται να βρίσκεται και η απόλαυσή τους από τους ιδιοκτήτες τους — στην κατοχή και αποθήκευσή τους μακριά από το πεδίο του βλέμματος. Οι υπό καλλιέργεια αρετές μας δεν θα γίνουν ποτέ ένα δώρο που θα προσφέρουμε στον εαυτό μας και στους άλλους. Οι απολογισμοί θα διαγράψουν κύκλους μέσα στη σκέψη μας μέχρι τα ίχνη τους να χαθούν. Τα νομίσματα έμειναν θαμμένα στα λουτρά στην Ερέτρια, σαν τα τραύματα, τις αναμνήσεις, τις μεταμέλειες και τις συγγνώμες που θάβουμε μέσα στον νου μας. Φαίνεται πως γεννιόμαστε με την τάση να συσσωρεύουμε περισσότερο παρά να μοιραζόμαστε. Υπάρχει τέλος, υπάρχει σκοπός ή μας οδηγεί η παρόρμηση; Χρήμα, αγαθά, άνθρωποι, επιτεύγματα, εμπειρίες, εξουσία, ό,τι επιλέγει ο καθένας να συλλέξει. Πόσο αληθινή είναι η κατοχή τους; Τι προσπαθούμε να κρατήσουμε κρατώντας τα; Η απελευθέρωση και η εξέλιξη έρχονται με την επίπονη ανατροπή αυτής της τάσης. Με τη συσσώρευση τρέφουμε το εγώ, όχι την ψυχή. Η αυτάρεσκη πλευρά μας δεν είναι ο καλύτερος σύμβουλος. Είναι ο κόλακας, όχι ο μέντορας.

Ο Sylvian Fachard, διευθυντής της Ελβετικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ελλάδα. Τον γοητεύει η πολιτισμική πολυπλοκότητα του τοπίου της Αττικής. Η σταθερότητα του τοπίου μέσα στις χιλιετίες στη Μεσόγειο τον συναρπάζει. Τον συναρπάζει επίσης απολύτως το ότι η χωρική και εδαφική οργάνωση αποτελεί προϋπόθεση του αρχαίου ελληνικού δημοκρατικού πολιτεύματος. Υπερμάχεται των διεπιστημονικών μελετών σε επίπεδο περιοχής (regional studies), εργάζεται με Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS) συμπληρώνοντας όσα δεν βλέπει το μάτι. Είναι ο καθηγητής Sylvian Fachard, νέος διευθυντής της Ελβετικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ελλάδα.

Άγαλμα του Απόλλωνος Σαυροκτόνου. Αντίγραφο από πρωτότυπο έργο του Πραξιτέλη, α' τέταρτο 2ου αι. (πρωτότυπο έργο: μεταξύ 340 και 330 π.Χ.). Βρέθηκε στη Ρώμη, Via dei Serpenti. Περίβλεπτο άγαλμα από πεντελικό μάρμαρο, ίχνη ερυθρού χρώματος στον κορμό του δέντρου. Ύψ. 110 εκ., πλ. 71 εκ., βάθ. 81 εκ. Μουσείο Τέχνης και Ιστορίας, δωρεά του Walther Fol το 1871, αρ. ευρ. MF 1316. © Musée d’art et d’histoire, φωτ.: André Longchamp. Μια κομβική παρουσία συνέδεσε τις απαρχές του φιλελληνικού κινήματος στη Γενεύη με τη δημιουργία της σύγχρονης Ελβετίας. Πρόκειται για τον Ιωάννη Καποδίστρια, υπουργό Εξωτερικών του Τσάρου, έναν από τους διπλωμάτες που χειρίζονταν τις ελβετικές υποθέσεις. Για την επέτειο των 200 ετών από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, το Μουσείο Τέχνης και Ιστορίας της Γενεύης διοργάνωσε έκθεση και ημερίδα με θέμα «Γενεύη και Ελλάδα. Μια φιλία στην υπηρεσία της ανεξαρτησίας».

Η ακρόπολη της Ερέτριας. Στην κορυφή της βρίσκεται η παλαιότερη εγκατάσταση η οποία χρονολογείται στην Ύστερη/Τελική Νεολιθική περίοδο. Οι ανασκαφές της Ελβετικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ελλάδα έχουν διαχρονικά επικεντρωθεί στις ιστορικές φάσεις κατοίκησης της Ερέτριας και της Αμαρύνθου, με την έρευνα της αρχαίας πόλης και του εκτός των τειχών ιερού της Αμαρυσίας Αρτέμιδος. Ως εκ τούτου, τα προϊστορικά κατάλοιπα αποτελούν μέχρι σήμερα τυχαία ευρήματα, με μόνη εξαίρεση έναν μικρό τομέα στην κορυφή της ακρόπολης της Ερέτριας. Αντιθέτως, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας είχε διεξαγάγει στοχευμένες έρευνες στην Αμάρυνθο από τη στιγμή που τα δεδομένα της επιφανειακής έρευνας αποκάλυψαν ότι ο λόφος των Παλαιοεκκλησιών αποτελεί σημαντικό σημείο στο δίκτυο των παράκτιων θέσεων της κεντρικής Εύβοιας κατά την Εποχή του Χαλκού.

Τάφος 2, Oικία με τα Ψηφιδωτά. © ESAG. Ο ενταφιασμός μέσα σε κεραμικά αγγεία αποτελεί τον επικρατέστερο τρόπο ταφής στην Ερέτρια για έμβρυα, νεογέννητα και νήπια από την Υστερογεωμετρική έως και την Αρχαϊκή περίοδο. Η ταφή μέσα σε αντικείμενα σημαντικά για τη διατήρηση του οίκου υποδηλώνει ότι τα άτομα αυτά δεν αντιμετωπίζονταν ως παραμελημένα μέλη της κοινωνίας. Αντίθετα, παρέχει προστασία στους εύθραυστους αυτούς σκελετούς και συνδέει τα πρόωρα χαμένα νεαρά άτομα με την οικογένειά τους.

Το ειδώλιο Τ7244 (σε πρώτο πλάνο αριστερά) και άλλα αντικείμενα στη θέση εύρεσης στο εσωτερικό του ναού της Αμαρυσίας Αρτέμιδος. © ESAG. Το καλοκαίρι του 2020 στην Αμάρυνθο, ο τομέας που είχε ανασκαφεί τελευταία στα δυτικά του ανασκαφικού πεδίου απέφερε σημαντικά ευρήματα. Νέες τομές διενεργήθηκαν με στόχο τη διερεύνηση του κτηρίου 6, το ανατολικό τμήμα του οποίου είχε ήδη αποκαλυφθεί. Όπως αποδείχθηκε, το μεγάλο ορθογώνιο κτίσμα είχε πλάτος 10 μ., μήκος τουλάχιστον 30 μ. και η θεμελίωσή του ακουμπούσε σε προγενέστερα οικοδομικά κατάλοιπα. Μία τομή διαστάσεων 4x4 μ., στο κέντρο του δυτικού τμήματος του κτηρίου 6, αποκάλυψε έναν αποθέτη με σπάνια ευρήματα: αγγεία, πήλινα ειδώλια και μικροευρήματα. Τα περισσότερα από τα ευρήματα αυτά διατηρούνταν ακέραια, ενώ κάποια είχαν σπάσει in situ από το βάρος της επίχωσης. Αυτό το σύνολο αντικειμένων που παρουσιάζει μεγάλη χρονολογική συνοχή τοποθετείται στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα π.Χ. Στο άρθρο παρουσιάζονται δύο αντικείμενα που προέρχονται από αυτόν τον σημαντικό αποθέτη: ένα πήλινο σανιδόμορφο καθιστό ειδώλιο και μια χάλκινη φιάλη.

Στήλη της Θεττάλης και της κόρης της (ME 20064). Ερέτρια. 60,5x37–39x7,6–7 εκ., γ' τέταρτο 4ου αι. π.Χ. (φωτ.: Α. Σκιαδαρέσης). Η Ερέτρια ήταν μία από τις πολυπληθέστερες και ακμάζουσες ελληνικές πόλεις της αρχαιότητας. Αυτό το δημογραφικό «πλεόνασμα» και η ευημερία των διαβιούντων πολιτών αντανακλάται στον κόσμο των νεκρών, κρίνοντας από τη μεγάλη αφθονία των ταφικών μνημείων που αποκαλύφθηκαν στη σύγχρονη πόλη και τα περίχωρά της. Στα παραπάνω έρχεται να προστεθεί η εύκολη πρόσβαση σε ντόπιο μάρμαρο και ασβεστόλιθο καλής ποιότητας που επέτρεπε στους τεχνίτες να παράγουν λίθινα σήματα για τους τάφους Ερετριέων, αλλά και ορισμένων ξένων που έτυχε να πεθάνουν μακριά από την πατρίδα τους. Στην Ερέτρια βρέθηκαν, επίσης, πολυάριθμα κείμενα χαραγμένα στον λίθο, τα οποία επιτρέπουν στους επιγραφικούς να βελτιώσουν σημαντικά τις γνώσεις μας για την πόλη και την τεράστια επικράτειά της. Μέσα σε αυτό το πλούσιο επιγραφικό υλικό, οι επιτάφιοι είναι μακράν τα πιο πολυάριθμα κείμενα.

Το Δρακόσπιτο του όρους Όχη. Τα Δρακόσπιτα της νότιας Εύβοιας αποτελούν μία ομάδα από αρχαία λίθινα κτίρια, τετράγωνης ή ορθογώνιας κάτοψης. Η λαϊκή φαντασία τα ονόμασε Δρακόσπιτα εξαιτίας της εντυπωσιακής κατασκευής τους από μεγάλους, κατεργασμένους λίθους. Τα περισσότερα εντοπίζονται στην ορεινή περιοχή των Στύρων Καρυστίας. Κατά τη νεότερη περίοδο, μαζί με τον χαρακτηρισμό «δρακόσπιτο», στο καθένα από αυτά αποδόθηκε το νεοελληνικό, κάποτε αρβανίτικο ή άλλο, τοπωνύμιο της γεωγραφικής θέσης του, όπως στα Δρακόσπιτα Λιμικό, Ίλκιζες, Κούρθεα, Λουμιθέλ, Κρόι Φτοχτ, Αμινού και Βίγκλια. Το μεγαλύτερο και καλύτερα διατηρημένο είναι το Δρακόσπιτο στο όρος Όχη, στα βόρεια της πόλης της Καρύστου. Το συγκρότημα των τριών Δρακόσπιτων στη θέση Πάλλη Λάκκα Στύρων είναι επίσης αξιοσημείωτο και καλοδιατηρημένο.

Ερυθρόμορφη υδρία από την περιοχή της Καμπανίας, περ. 350 π.Χ. Μιλάνο, Θεατρικό Μουσείο της Σκάλας του Μιλάνου (Λάζος Χ.Δ., «Παίζοντας στο χρόνο: Αρχαία ελληνικά και βυζαντινά παιχνίδια (1700 π.Χ.– 1500 μ.Χ.), Αίολος, Αθήνα 2002, σ. 136). Έρωτας δίνει ώθηση σε μια νεαρή κοπέλα που κάνει κούνια πάνω σε πέταυρον. Ανάμεσα στις δύο μορφές, διακρίνεται το υποπόδιο πάνω στο οποίο ανέβαιναν οι κόρες για να καθίσουν στην αιώρα. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν εντάξει τα ομαδικά παιχνίδια στο πρόγραμμα αγωγής των παιδιών, γνωρίζοντας ότι αναπτύσσουν τη συντροφικότητα, ασκούν το σώμα, καλλιεργούν το πνεύμα, μαθαίνουν τα παιδιά να σέβονται τους κανόνες τους και, συνακόλουθα, να τηρούν μεγαλώνοντας τους νόμους της πόλης τους. Σήμερα, είναι γενικότερα γνωστό ότι πολλά παιχνίδια που παίζονταν στην αρχαία Ελλάδα και μάλιστα στην Κάτω Ιταλία, την περιοχή που αφορά στη μελέτη μας, έφτασαν μέσω του Βυζαντίου ως τις μέρες μας. Σε ορισμένες περιπτώσεις παίζονται με πανομοιότυπο τρόπο ή με μικρές διαφοροποιήσεις, σε άλλες διατηρούν ακριβώς το ίδιο αρχαίο όνομα ή έχουν πάρει διαφορετικό.

«Ο Francesco Morosini εκπορθεί το κάστρο της Καλαμάτας». Μουσείο Correr Βενετίας. Photo Archive–Fondazione Musei Civici di Venezia. Στον Francesco Morosini, το όνομα του οποίου συνδέθηκε με την καταστροφή του Παρθενώνα (1687), ανέθεσε η Βενετική Γερουσία την ηγεσία του στόλου των χριστιανικών δυνάμεων της Δύσης στον Βενετοτουρκικό πόλεμο του 1684–1699, γνωστό ως Πόλεμο του Μορέως. Τη διοίκηση των στρατευμάτων της ξηράς είχε ο στρατηγός βαρώνος Annibale di Deghenfelt, που πρωταγωνίστησε στη μάχη της Καλαμάτας. Η νίκη ήρθε ανήμερα του Σταυρού.

Σύμπλεγμα Θησέα και Αντιόπης τη στιγμή της αποκάλυψής του το 1900. Ερέτρια, Ναός Δαφνηφόρου Απόλλωνα, τέλη 6ου αι. π.Χ. (Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, 1900). Η Ερέτρια βρίσκεται στη βόρεια ακτή του νότιου Ευβοϊκού Κόλπου, απέναντι από τις ακτές της Αττικής. Η ίδρυσή της σε μια θέση στην οποία μαρτυρείται κατοίκηση ήδη από την Εποχή του Χαλκού (παρόλο που αυτή δεν μοιάζει να συνεχίζεται κατά την 1η χιλιετία π.Χ.) δεν μπορεί να μελετηθεί χωρίς την παράλληλη αναφορά σε δύο θέσεις που διαδραμάτισαν κυρίαρχο ρόλο στην περιοχή από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού έως την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου: την Αμάρυνθο και το Λευκαντί. Στον λόφο Παλαιοεκκλησιές της Αμαρύνθου υπήρχε μια σημαντική προϊστορική θέση για την οποία γίνεται αναφορά στα αρχεία του μυκηναϊκού ανακτόρου της Θήβας. Η εξέλιξη αυτού του οικισμού στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. δεν είναι γνωστή, ωστόσο οι δραστηριότητες των κατοίκων φαίνεται ότι μεταφέρθηκαν προς την πεδιάδα, μετά την ξηρασία που έπληξε τον κόλπο στα δυτικά του λόφου. Τον 8ο αιώνα π.Χ. μαρτυρούνται στην περιοχή τουλάχιστον τρεις αψιδωτές οικίες, ενώ το αργότερο από τον 7ο αιώνα άρχισε να αναπτύσσεται εκεί το Ιερό της Αμαρυσίας Αρτέμιδος, το οποίο αναδείχθηκε στο σημαντικότερο θρησκευτικό κέντρο της Εύβοιας.

Το λογότυπο του περιοδικού. Ο κήπος. Ένας κήπος. Ομορφαίνει, νοηματοδοτεί και δίνει μια σπλαχνική διάσταση στην ύπαρξη των κτιρίων. Αναρωτιέται όποιος δεν τον γνωρίζει για τα όσα κρύβει. Αποτελεί καταφύγιο για τα κατατρεγμένα πλάσματα της πόλης. Μεγαλώνει ερήμην μας, πάντα. Οι παρεμβάσεις μας σε αυτόν είναι για εμάς. Η βοήθειά μας σε αυτόν, πάλι για εμάς είναι. Η φύση δεν μας έχει ανάγκη. Μας έχει βαρεθεί, για την ακρίβεια. Εμείς την έχουμε ανάγκη. Ο πνευματώδης κύριος Bennet μας εξηγεί την ταφονομία. Με κάνει να σκέφτομαι ένα διήγημα που με έχει σημαδέψει, τη «Σαρκοφάγο» του Γιώργου Ιωάννου. «Σαρκοφάγος να ξαναγίνει, επ’ ουδενί λόγω θα της επέτρεπα», δηλώνει ο συγγραφέας. Στο τέλος, όμως, που η σαρκοφάγος επιστρέφει στο βλέμμα του κόσμου, γίνεται πάλι τάφος. Στον κήπο και στον τάφο, κοινός παρονομαστής είναι η γη, το χώμα. Ό,τι είμαστε, ό,τι είναι, το κρατάει το χώμα. Πεθαίνουμε αλλά και γεννιόμαστε μέσα του, υποτασσόμαστε στις αιώνιες λειτουργίες του. Το τρέφουμε και μας τρέφει. Ως κιβωτός της ζωής και πηγή των πάντων, η γη αποφασίζει τι θ’ αφανιστεί και τι θα παραμείνει. Δεν υπάρχει απώλεια, όμως, στον νου της, μόνο μετουσίωση. Αυτά τα μικρά σχήματα είναι του ανθρώπινου νου.

Ο John Bennet κρατά σημειώσεις κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου στο πλαίσιο του Pylos Regional Archaeological Project (1992–1994). Φωτ.: PRAP Archive. Στοχαστικός, προσηνής, άνθρωπος με χιούμορ, ο καθηγητής Αιγαιακής Αρχαιολογίας, John Bennet, διευθύνει τη Βρετανική Σχολή Αθηνών επί επτά χρόνια (2015–2022). Στις μέρες του η ΒΣΑ έγινε περισσότερο γνωστή και επίσης πιο προσβάσιμη. Η έκθεση του ΝΕΟΝ (2018) με έργα του Α. Λόλη έφερε πολύ κόσμο στον κήπο της για πρώτη φορά. Σε μια Σχολή που δεν σχεδιάστηκε ως βάση ανασκαφών, η σημαντική συνεισφορά του Διευθυντή της στη διεύρυνση των επιστημονικών ενδιαφερόντων της ήταν μονόδρομος.

Η αίθουσα «Κόσμος του Αιγαίου» στο Μουσείο Ashmolean. Το Μουσείο Ashmolean στεγάζει την πληρέστερη συλλογή μινωικών αρχαιοτήτων εκτός Ελλάδος, τα κυριότερα αντικείμενα της οποίας εκτίθενται στην αίθουσα «Κόσμος του Αιγαίου». Η συλλογή διαμορφώθηκε από τον ανασκαφέα της Κνωσού Sir Arthur Evans που εμπλούτισε το οξφορδιανό Μουσείο με αντίγραφα από το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Τα περισσότερα από τα αντικείμενα του Ashmolean με κνωσιακή προέλευση εξήχθησαν τη σύντομη περίοδο πριν από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.

Ο Sir Arthur Evans (στο κέντρο με λευκό κράνος) με εργάτες στην Κνωσό. Φωτ.: BSA SPHS Image Collection (BSA SPHS 01/2032.5235). Παρά το κάπως αμφίβολο ξεκίνημά της, από την ίδρυσή της το 1886 η Βρετανική Σχολή Αθηνών ήταν υπεύθυνη για έρευνες σε πολλές θέσεις εντός (και κάποτε και εκτός) της ελληνικής επικράτειας. Τα επιτεύγματα αυτά αντικατοπτρίζονται σε αναρίθμητα άρθρα που δημοσιεύθηκαν πρώτα στο Journal of Hellenic Studies και έπειτα, από το 1895 και μετά, στην Επετηρίδα της Σχολής με τίτλο Annual of the British School at Athens (ABSA), η οποία σήμερα μετρά 116 τόμους, και στους 50 συμπληρωματικούς τόμους (Supplementary Volumes) όπου παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας πεδίου, και στους 23 τόμους της σειράς μελετών (BSA Studies).

Η Margaret Kenna στο ελαιοτριβείο την ώρα της δουλειάς. Ανάφη, Νοέμβριος 1966. Με την ευγενική παραχώρηση της Margaret Kenna. Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, η Βρετανική Σχολή Αθηνών έδινε μεγαλύτερη έμφαση στην αρχαιολογία, όπως φαίνεται από το περιεχόμενο της βιβλιοθήκης της που επικεντρωνόταν σε δημοσιεύσεις αρχαιολογίας και κλασικών σπουδών, με την προσθήκη κάποιων έργων λαογραφίας. Τα ταξίδια, ωστόσο, και οι περιηγήσεις των μελών σε αρχαιολογικούς χώρους τούς έφεραν σε επαφή με τις τοπικές κοινότητες. Όταν οι περιηγητές μιλούσαν ελληνικά, μπορούσαν να αναπτύξουν φιλικές σχέσεις.

Η Αίθουσα Payne το 1947. Από αριστερά: Lilian (Ann) Jeffreys, John Cook (τότε διευθυντής της Σχολής), Enid Cook (σύζυγος του διευθυντή), Helen Thomas (μετέπειτα Waterhouse, βιβλιοθηκονόμος της Σχολής κατά το ακαδημαϊκό έτος 1946–1947), Herbert Schoen (;), Geoffrey Kirk και Σύλβια Αποστολίδου (μετέπειτα Ιωαννίδου, γραμματέας της Σχολής την περίοδο εκείνη). Φωτ.: Αρχείο ΒΣΑ. Ένα σύγχρονο κέντρο μελέτης, σημείο συνάντησης ερευνητών και φοιτητών από όλο τον κόσμο, αλλά και χώρος με τεράστια ιστορία, η Βιβλιοθήκη της Βρετανικής Σχολής Αθηνών βρίσκεται εκεί όπου χτυπάει η καρδιά της Σχολής. Η Βιβλιοθήκη ιδρύθηκε το 1886, μαζί με τη Σχολή, και εμπλουτίστηκε σημαντικά το 1899 όταν περιήλθε στην ιδιοκτησία της η συλλογή του Σκωτσέζου φιλέλληνα George Finlay (1799–1875). Αυτή η συλλογή τής έδωσε έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, καθιστώντας την μία άξια λόγου ερευνητική βιβλιοθήκη.

Ανασκαφές της Βρετανικής Σχολής Αθηνών στην Περαχώρα τη δεκαετία του 1930, με επικεφαλής τον Humfry Payne (BSA Study Collection, Perachora, C648). Το Αρχείο είναι το επίσημο αποθετήριο για τα έγγραφα της Βρετανικής Σχολής Αθηνών (ΒΣΑ) και τεκμηριώνει την πλούσια ιστορία και το ευρύ φάσμα των δραστηριοτήτων της από την ίδρυσή της το 1886 μέχρι σήμερα. Στα πρώτα χρόνια της Σχολής, το αρχείο και οι φωτογραφικές συλλογές φυλάσσονταν στη Βιβλιοθήκη της, κατ’ αρχήν υπό την επίβλεψη του Υποδιευθυντή, ο οποίος ήταν και Βιβλιοθηκονόμος. Χρόνια αργότερα, όταν η Σχολή είχε επεκταθεί σημαντικά, την επίβλεψη ανέλαβε ο Βιβλιοθηκονόμος — θέση ανεξάρτητη πλέον από αυτή του Υποδιευθυντή. Η Αίθουσα του Αρχείου χτίστηκε το 1986 ως μέρος της επέκτασης της Βιβλιοθήκης και ο πρώτος Αρχειονόμος διορίστηκε επίσημα το 1997.

Εξωτερική όψη του Εργαστηρίου Fitch σήμερα. Η ίδρυση του Εργαστηρίου Fitch ήταν ένα πρωτοπόρο, αν και αρκετά ριψοκίνδυνο, εγχείρημα. Αυτό φαίνεται άμεσα από τη σύγκρισή του με άλλα εργαστήρια «αρχαιομετρίας» της εποχής, που ιδρύθηκαν στο πλαίσιο μεγάλων εθνικών ερευνητικών κέντρων ή πανεπιστημίων, με δυνατότητα πρόσβασης σε ήδη υπάρχουσες και υψηλού επιπέδου υποδομές και κατάρτιση. Τέτοια εργαστήρια λειτουργούσαν ήδη στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στη Βρετανία, στο University of California, Berkeley και στο Brookhaven Νational Laboratory στις ΗΠΑ. Την ίδρυση του Fitch θα ακολουθήσει γρήγορα και η γένεση ενός άλλου, ανάλογου εργαστηρίου στην Ελλάδα, στο Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών (ΕΚΕΦΕ) «Δημόκριτος».

Το ανάκτορο και η περιοχή της Κνωσίας χώρας, περ. 1933. Η Κνωσός είναι μια από τις σημαντικότερες  αρχαιολογικές θέσεις παγκόσμιας εμβέλειας και ο δεύτερος σε επισκεψιμότητα χώρος στην Ελλάδα. Βρίσκεται στη λοφώδη μεσόγεια χώρα στα νότια της πόλης του Ηρακλείου, στην κοιλάδα του Καίρατου ποταμού και του παραποτάμου του Θέρρωνα. Ο Καίρατος πηγάζει από τις Αρχάνες και εκβάλλει στον Πόρο, ανατολικά του Ηρακλείου, το επίνειο της μινωικής Κνωσού. Στα ανατολικά υψώνεται ο λόφος του Αϊ-Λιά, στα βόρεια οι χαμηλοί λόφοι Τζαφέρ Παπούρα και Κεφάλα, στα νότια οι λόφοι των Πάνω και Κάτω Γυψάδων, στα δυτικά η Ακρόπολη (ή Μοναστηριακό Κεφάλι) και περίπου στη νότια περιοχή της κοιλάδας ο λόφος «Κεφάλα του Τσελεβή», όπου θεμελιώθηκε το μινωικό ανάκτορο. Η Κνωσός κατοικείται συνεχόμενα από την 7η χιλιετία π.Χ. έως τις μέρες μας. Η ανασκαφή της θέσης έχει άρρηκτα συνδεθεί με τη Βρετανική Σχολή Αθηνών που δραστηριοποιείται στην περιοχή από το 1900 με σκοπό την έρευνα, τη μελέτη και την προβολή, στο ακαδημαϊκό και το ευρύ κοινό, της ιστορίας του μακραίωνου αυτού κέντρου.

Το λογότυπο του περιοδικού. Μια γυναίκα που αγαπώ πολύ μου είπε πως στην Ιαπωνία οι γυναίκες δεν επιτρεπόταν να πιάνουν τη φωτιά μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, γι’ αυτό δεν μπορούσαν ν’ ασχοληθούν με την τέχνη της κεραμικής την οποία, μόλις τους δόθηκε η ευκαιρία, εξερεύνησαν με πάθος και διακρίθηκαν σε αυτή. Οι γυναίκες πάντα κατανοούσαν τη φωτιά. Την έχουν μέσα τους και την τιθασεύουν. Ήταν αναμενόμενο ότι θα διαπρέψουν στη χρήση της. Η φύση των γυναικών τούς επιτρέπει να κατανοούν θεμελιωδώς όλα τα στοιχεία. Με τη χρήση αυτής τους της συνάφειας επιχειρούσαν ανέκαθεν να ερμηνεύσουν και να θεραπεύσουν τον κόσμο. Μάγισσες, μάντισσες, μαίες, μητέρες, αφετηρίες και καταφύγια, οι γυναίκες είναι η ζωή η ίδια. Με χαρακτηριστικά που αντιστοιχούσαν σε αυτά της γης, δεν μου κάνει εντύπωση ότι οι πρώτες θεότητες ήταν γυναικείες. Στη φύση, όμως, παρατηρούμε τη δράση αντιθετικών δυνάμεων, οι οποίες με την αλληλεπίδρασή τους δημιουργούν, συντηρούν, καταστρέφουν και επαναδημιουργούν τη ζωή, όπως πρέπει. Όσο απομακρυνόμαστε από αυτόν τον κύκλο, όσο επιλέγουμε τις τάσεις που αντανακλούν την επίπλαστη ταυτότητά μας, τόσο η ισορροπία χάνεται. Ο κόσμος για να έχει ισορροπία χρειάζεται τη συνέργεια του θηλυκού με το αρσενικό. Καμία τάση δεν είναι αυθύπαρκτη, παρά η άλλη όψη μιας τάσης.

Η δρ Jenny Wallensten στο Σουηδικό Ινστιτούτο Αθηνών. Στο βάθος διακρίνεται το Μουσείο Ακρόπολης. Στις επιγραφές βλέπει στιγμιότυπα μιας τελετουργίας, στους δρόμους της τζαζ μια ευκαιρία συνάντησης σουηδικής και ελληνικής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Στην καρδιά της έχει την αρχαία ελληνική θρησκεία και μυθολογία. Ένα αντίστοιχο σεμινάριο οργανώνει και συντονίζει κάθε χρόνο στο Σουηδικό Ινστιτούτο Αθηνών με τη ζωντάνια και τον ενθουσιασμό που τη χαρακτηρίζουν. Την επιτυχία του μαρτυρούν οι συμμετοχές που πλέον εκτείνονται στη Μέση Ανατολή, στη Βόρεια και Νότια Αμερική.

Αντίγραφο του Λέοντα του Πειραιώς στην είσοδο του Μουσείου Σουηδικής Ιστορίας στη Στοκχόλμη. Φωτ.: National Historical Museums. Το αντίγραφο ενός τεράστιου λέοντα περιμένει τους επισκέπτες του Μουσείου Σουηδικής Ιστορίας στη Στοκχόλμη. Το πρωτότυπο, φιλοτεχνημένο τον 4ο αιώνα π.Χ., στήθηκε —άγνωστο πότε— στο λιμάνι του Πειραιά στο οποίο έδωσε το μεταβυζαντινό όνομά του: Πόρτο Λεόνε. Ήταν τέλη του 17ου αιώνα όταν το είδε ο Βενετός στρατηγός Morosini και το πήρε στη Βενετία. Έναν αιώνα αργότερα ένας αιγυπτιολόγος διέκρινε επιγραφές σε ρουνική γραφή, τη γραφή των Βίκινγκς.

Ο Γουσταύος (ΣΤ') Αδόλφος στην Ασίνη, το φθινόπωρο του 1922. Φωτ.: Bernadottebiblioteket, bildarkiv, GVIA A10a. Από το 1894 μέχρι σήμερα, Σουηδοί κλασικοί αρχαιολόγοι έχουν ερευνήσει δεκατρείς αρχαιολογικές θέσεις της Ελλάδας. Η πλειονότητα των θέσεων αυτών εντοπίζεται στην Πελοπόννησο, ωστόσο έρευνες πεδίου έχουν διεξαχθεί και στην Κρήτη, στη Στερεά Ελλάδα και στη Θράκη. Σήμερα τρία ερευνητικά προγράμματα περιλαμβάνουν ανασκαφικές εργασίες εν εξελίξει, στην Καλαύρεια, τον Βλοχό και την Ερμιόνη. Παράλληλα πραγματοποιούνται μελέτες του ήδη ανεσκαμμένου αρχαιολογικού υλικού.

Η Κάτω Πόλη από την ακρόπολη με τον λόφο της Μπαρμπούνας στο βάθος, το 1926. Φωτ.: Συλλογή Ασίνης (7733). Τις τελευταίες δεκαετίες νέες θεωρητικές προσεγγίσεις και μελέτες έχουν φέρει στο φως καινούργιες πτυχές της ζωής στην Ασίνη. Αρχαιολογικό υλικό στο οποίο στο παρελθόν συχνά αποδιδόταν περιορισμένη σημασία, όπως τα οστά ζώων, έγινε το επίκεντρο της αρχαιολογικής έρευνας, ενώ νέα ερωτήματα οδήγησαν σε νέες γνώσεις γύρω από τη ζωή αυτού του ταπεινού αλλά γεμάτου ζωή οικισμού στις ακτές του κόλπου της Αργολίδας. Το παρόν άρθρο παρουσιάζει κάποιες από αυτές τις νέες γνώσεις, κυρίως όσες προέκυψαν την τελευταία εικοσαετία.

Άποψη από τον χώρο της Ανατολικής Πύλης προς το χωριό της Μιδέας. Φωτ.: Ann–Louise Schallin. Η ακρόπολη της Μιδέας δεσπόζει στην άκρη της αργολικής πεδιάδας. Εντοπίζεται εύκολα, καθώς τόσο ο οικισμός της Μιδέας στους πρόποδες του λόφου όσο και το επιβλητικό τείχος που περικλείει την ακρόπολη είναι σε περίοπτη θέση. Η Μιδέα βρίσκεται στο κέντρο της μυκηναϊκής επικράτειας, με τις Μυκήνες στα βόρεια και την Τίρυνθα στα νοτιοδυτικά. Σε μικρή απόσταση από τη Μιδέα, στον οικισμό των Δενδρών, εντοπίστηκε ένα μυκηναϊκό νεκροταφείο που πιθανότατα αποτελούσε έναν από τους χώρους ταφής της πόλης.

Άποψη της ανασκαφής στο Κτήριο Α το 2012. Το καλοκαίρι του 1894 δύο νεαροί Σουηδοί, ο Samuel Wide και ο Lennart Kjellberg, έκαναν το όνειρό τους πραγματικότητα: να διενεργήσουν μια σουηδική ανασκαφή σε μια σημαντική θέση της αρχαίας Ελλάδας. Στόχος τους ήταν να αναβαθμίσουν τη θέση της Σουηδίας ως καλλιεργημένου έθνους μέσω της εξερεύνησης των ερειπίων της αρχαίας Ελλάδας. Καθώς η Σουηδία δεν διέθετε αρχαιολογική σχολή στην Ελλάδα την εποχή εκείνη, η άδεια ανασκαφής αποκτήθηκε μέσω του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών. Η θέση που προσφέρθηκε στους δύο αρχαιολόγους ήταν το ιερό του Ποσειδώνα στην Καλαύρεια της νήσου Πόρου, θέση γνωστή από τις γραπτές πηγές ως ο τόπος θανάτου του ρήτορα Δημοσθένη και ως το κέντρο της Αμφικτιονίας της Καλαύρειας. Οι Σουηδοί πέρασαν δύο μήνες στο νησί εκείνο το καλοκαίρι, εξερευνώντας τα ερείπια του ιερού, γράφοντας επιστολές στη Σουηδία και υποδεχόμενοι επισκέπτες, όπως τον σπουδαίο αρχαιολόγο Wilhelm Dörpfeld του Γερμανικού Ινστιτούτου.

Δίστομο, Ιούνιος 1944. Στο κέντρο, η νοσοκόμα του Ερυθρού Σταυρού Έλλη Αδοσίδου και ο Christian Callmer. Η οδός Σουηδίας, που βρίσκεται στο Κολωνάκι, στο κέντρο της Αθήνας, αρχικά ονομαζόταν οδός Σπευσίππου. Μετονομάστηκε τη δεκαετία του 1940, για να τιμήσει την ανθρωπιστική αποστολή του Σουηδικού Ερυθρού Σταυρού κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπέρ του ελληνικού λαού που λιμοκτονούσε. Στον συγκεκριμένο δρόμο δεσπόζουν τέσσερα μεγάλα ιδρύματα: το Μαράσλειο Διδασκαλείο, η Βρετανική Σχολή Αθηνών, η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών και η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. Όλα αυτά τα κτήρια χρησιμοποιήθηκαν από τον Ερυθρό Σταυρό ως γραφεία και χώροι διαμονής. Σήμερα, σχεδόν κανένας δεν γνωρίζει γιατί ο δρόμος αυτός ονομάστηκε οδός Σουηδίας και τι ακριβώς έκαναν οι Σουηδοί ώστε να τιμηθούν με αυτόν τον τρόπο.

Ανύψωση της ακτογραμμής έπειτα από σεισμούς στη χερσόνησο της Περαχώρας (φωτ.: A. Chabrol). Σήμερα, χάρη στην ανάπτυξη της γεωαρχαιολογικής προσέγγισης, τα τοπία συναποτελούν αρχαιολογικό και ιστορικό αντικείμενο. Οι μέθοδοί της συνιστούν την αφετηρία θεαματικών ανακαλύψεων σε κάθε γωνιά της γης, οι οποίες αλλάζουν την εικόνα που είχαμε για τους παλαιότερους πολιτισμούς. Σε όλες τις βαθμίδες της, είτε κατά τη διάρκεια της αρχαιολογικής έρευνας στη στεριά είτε κατά τη διάρκεια της ενάλιας έρευνας, η γεωαρχαιολογική προσέγγιση έχει καθιερωθεί ως πρωτοποριακό εργαλείο τόσο ως προς την κατάκτηση της γνώσης όσο και ως προς τον χαρακτηρισμό των δεσμών που πάντα υπήρχαν (και υπάρχουν ακόμα) μεταξύ «ανθρώπου και περιβάλλοντος».

Φύλλο μαστιχόδεντρου (χαρακτικό, Ο. Dapper, «Description exacte des iles de l'Archipel», Άμστερνταμ 1703, σ. 217). Οι σελίδες που έχουν γραφτεί για τη μοναδική χιώτικη μαστίχα και τον σχίνο (Pistacia lentiscus var. chia), που καλλιεργείται στα 24 Μαστιχόχωρα του νότου, σε μια έκταση 212 τετρ. χλμ., άγνωστο από πότε, είναι αναρίθμητες. Κανείς δεν έχει δώσει μια επαρκή απάντηση στο γιατί η μαστίχα, η φυσική αρωματική ρητίνη που εκκρίνει ο κορμός του χιώτικου σχίνου, παράγεται μόνο σε αυτή την περιοχή.

Καλλιτεχνική αναπαράσταση της αρχαίας πόλης στον Βλοχό όπως πιθανόν ήταν τον 3ο αι. π.Χ. Robin Rönnlund. Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα του Βλοχού αναφέρει για πρώτη φορά ο Βρετανός περιηγητής William Leake, ο οποίος πέρασε από την περιοχή το 1803. Ο Leake δεν επισκέφθηκε ποτέ ο ίδιος τον λόφο, αλλά στηρίχτηκε σε αναφορές των ντόπιων κατοίκων. Ο πρώτος λόγιος που επισκέφθηκε τον λόφο και περιέγραψε τις αρχαιότητές του ήταν ο Δανός φιλόλογος Johan Louis Ussing το 1847. Ο Ussing παρατήρησε τα καλοδιατηρημένα κατάλοιπα των οχυρώσεων πάνω στον λόφο, καθώς και τους μεγάλους δρόμους με αναλημματικούς τοίχους στις πλαγιές του, κάνοντας όμως μόνο μια σύντομη αναφορά και χωρίς να μας δίνει περισσότερες λεπτομέρειες. Για εκατό και πλέον χρόνια μετά την επίσκεψη του Ussing δεν δημοσιεύτηκαν παρά ελάχιστες άμεσες πληροφορίες για τα αρχαιολογικά κατάλοιπα του Βλοχού.

Το λογότυπο του περιοδικού. Ο αριστοτεχνικά κατασκευασμένος τάφος στο Σαροσέλ βρέθηκε συλημένος. Οι θησαυροί που είχαν επιλεγεί να συνοδεύσουν τον σημαίνοντα νεκρό στο επέκεινα χωρίστηκαν απ’ αυτόν στην πορεία του χρόνου. Η μεγαλόπρεπη κατασκευή, όμως, παρέμεινε. Ήταν σημαντική γι’ αυτούς που την επέλεξαν. Ήταν μια δήλωση συνέχειας με το μεγαλείο που είχε προηγηθεί. Την ίδια ανάγκη της αίσθησης συνέχειας έχουμε κι εμείς σήμερα. Είναι η ανθρώπινη και απανταχού αναγνωρίσιμη επιθυμία του ανήκειν. Αν κάποιος αποτελεί έναν κρίκο σε μια αλυσίδα γενεών, τότε αυτό το ανήκειν αποτελεί το αντίδοτο στην παροδικότητα της ανθρώπινης ζωής. Αν αυτή η αλληλουχία γενεών, μάλιστα, είναι ένδοξη και μένει στην Ιστορία, ο μετέχων σε αυτή κερδίζει το εισιτήριο για την αιωνιότητα. Το ταξίδι των αρχαιολογικών καταλοίπων μέσα στον χρόνο κρατά όσο αυτά είναι ανέγγιχτα από ανθρώπινο χέρι. Όποιος τ’ αρπάζει αφαιρεί επίσης την πολύτιμη πληροφορία που θα συνθέσει την γνώση της ιστορίας, η οποία αποτελεί μέρος της πολιτιστικής ταυτότητάς μας. Η σχέση που έχουν τα τέχνεργα με τον τόπο στον οποίο έχουν βρεθεί αλλά και μεταξύ τους, η θεμελιώδης αυτή σύνδεση σπάει. Τα αντικείμενα, ακόμα κι αν ανακτηθούν, δεν έχουν ν’ αφηγηθούν τίποτα πια. Η παραμονή τους μέσα στη γη μόνο όταν διακοπεί από αρχαιολόγους νοείται ως ταξίδι. Το αφήγημα είναι όλο εκεί.

Ο Jean-Charles Moretti. Προσωπικό αρχείο. Διακεκριμένος ιστορικός της αρχιτεκτονικής, με πλούσια ερευνητική εμπειρία, γνωστός για την αγάπη του στα ελληνορωμαϊκά θέατρα. Οι θεατρικές παραστάσεις είναι το αγαπημένο του θέαμα. Έχει άρρηκτα συνδεθεί με τη Δήλο, όπου μετράει σχεδόν 40 χρόνια παρουσίας. Από το 2010 διευθύνει τη γαλλική αρχαιολογική αποστολή στο νησί. Η θεωρητική του σκευή του επιτρέπει να χαράζει κατευθύνσεις στην έρευνα και του επιβάλλει να διατυπώνει τις διαφωνίες του με τη σύγχρονη χρήση των αρχαίων θεάτρων.

Ελαιόδεντρο και ρωμαϊκή δεξαμενή (M. Kadıoğlu). Η Τέως, μία από τις ιωνικές παραθαλάσσιες πόλεις–κράτη, απέχει περίπου 60 χλμ. από τη σημερινή Σμύρνη. Ήταν φημισμένη σε όλο τον αρχαίο κόσμο χάρη στο Κοινόν των περί τον Διόνυσον τεχνιτών, ομάδα καλλιτεχνών που διοργάνωναν θεατρικές παραστάσεις. Ο ναός στον οποίο λατρευόταν ο Διόνυσος ήταν μεγαλόπρεπος, ένας μικρός ναός ήταν αφιερωμένος στη Ρώμη και τον Αύγουστο, ενώ επιβεβαιωμένη είναι και η λατρεία των δύο Ελευσίνιων θεοτήτων, της Δήμητρας και της Κόρης.

Κάτοψη του ναού του Μέσσου. Κλίμακα 1:50. Η Μάνθα Ζαρμαζούπη παρουσιάζει τα άρθρα που περιλαμβάνονται στο Αφιέρωμα.

Απόκομμα ζωφόρου στην Ακρόπολη με τη χαρακτηριστική επιφάνεια άτεχνου πριονισμού. Φωτ.: Β. Μανιδάκη. Η ιωνική ζωφόρος του Παρθενώνα μαζί με τις ανάγλυφες μετόπες στον δωρικό θριγκό, τα μεγαλειώδη αγάλματα στα αετώματα, τις λεοντοκεφαλές στις γωνιακές σίμες και τα ολόγλυφα ακρωτήρια στα άκρα της στέγης συνθέτουν τη δραματοποίηση μιας εξαίρετης εικαστικής αφήγησης στο πλουσιότερο πρόγραμμα γλυπτικής που έλαβε ποτέ δωρικός ναός.

Αεροφωτογραφία του ναού του Μέσσου. Διακρίνεται η παρούσα κατάσταση διατήρησης του μνημείου και η σύνθετη θεμελίωσή του (© Αντώνης Δεληγιάννης). Στο νησί της Λέσβου ο ψευδοδίπτερος ιωνικός διπλός εν παραστάσι ναός στο ιερό του Μέσσου, με οκτώ κίονες στις στενές και δεκατέσσερις στις μακρές πλευρές του, θεωρείται από πολλούς μελετητές ως το αρχαιότερο παράδειγμα εφαρμογής της ψευδοδίπτερης κάτοψης σε ιωνικούς ναούς και το μοναδικό μνημείο με πραγματική ψευδοδίπτερη κάτοψη στον σημερινό ελλαδικό χώρο.

Το Τελεστήριο της Ελευσίνας κατά τη διάρκεια της τελευταίας του ανασκαφής τη δεκαετία του 1930. Το τελεστήριο είναι ο κύριος ναός του ιερού της Δήμητρας και της Κόρης, στο εσωτερικό του οποίου λάμβανε χώρα κάθε χρόνο η κεντρική τελετή των περίφημων Μυστηρίων. Με διαδοχικές οικοδομικές φάσεις που εκτείνονται τουλάχιστον από την Αρχαϊκή περίοδο έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους, το κτήριο παρουσιάζει μία εξαιρετικά πολύπλοκη ιστορία, την κατανόηση της οποίας περιέπλεξε περισσότερο η σύνθετη πορεία που είχε η έρευνά του. Η παρούσα μελέτη πραγματεύεται την οικοδομική ιστορία του Τελεστηρίου κατά τον 6ο και 5ο αιώνα π.Χ.

Η τοποθεσία Τσετίνοβα Μογκίλα, από τα νότια (© C. Tzochev). Ο τάφος του Σταροσέλ αποτελεί έναν από τους πολλούς που κατασκευάστηκαν στη Θράκη κατά τα τέλη του 4ου–αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. και σε γενικές γραμμές, όσον αφορά το σχέδιο και τα δομικά χαρακτηριστικά του, ανήκει σε μια ομάδα θολωτών τάφων τυπικών στην περιοχή αυτή. Ωστόσο, ο τάφος του Σταροσέλ διακρίνεται για την πολυπλοκότητα του σχεδίου του, τη φιλοδοξία της κλίμακάς του, την επιδεξιότητα της μηχανικής του και τη δεξιοτεχνία της εκτέλεσής του.

Το θέατρο στο κέντρο της Ιεράπολης, με μία εξέδρα στον άξονα του κοίλου. Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως. Σε αυτό το κείμενο εξετάζεται η Ιωνία, η αρχαία και διάσημη για τις τέχνες της περιοχή των δυτικών ακτών της Μικράς Ασίας —αυτή της Σμύρνης στη σημερινή Τουρκία— για να διαπιστωθεί αν υπάρχουν σημαντικές αλλαγές στη διαμόρφωση του σκηνικού χώρου των ιωνικών θεάτρων στο μετακλασικό θέατρο.

Ανατολική στοά (ξυστός) στο γυμνασιακό συγκρότημα στη Μεσσήνη, όψη από βόρεια (φωτ.: Σ. Σκαλτσά). Το γυμνάσιο στην Ελληνιστική περίοδο συνδέεται άμεσα με τον θεσμό της εφηβείας, δηλαδή την επίσημη εκπαίδευση αγοριών, γύρω στα 18 με 20 έτη, από αξιωματούχους επιφορτισμένους τόσο με την εκπαίδευσή τους όσο και με την εύρυθμη και αδιάλειπτη λειτουργία του θεσμού. Λόγω της διάδοσης και της βαρύτητας που απέκτησε ο θεσμός της εφηβείας κατά την Ελληνιστική περίοδο, βαρύτητας που επεκτεινόταν στην ίδια την υπόσταση της πόλης, θα θεωρούσε κανείς πως σε κάθε πόλη που έχει ανασκαφεί αρχαιολογικά θα έχει αποκαλυφθεί και από ένα γυμνάσιο. Ωστόσο, ενώ οι επιγραφές καταδεικνύουν τη ζωτικότητα του θεσμού, τα αρχαιολογικά κατάλοιπα σκιαγραφούν μια τελείως διαφορετική εικόνα όσον αφορά το κτιριακό συγκρότημα του γυμνασίου. Δηλαδή, υπογραμμίζουν τη δυσκολία ασφαλούς ταύτισης κτιριακών καταλοίπων με γυμνάσια, ειδικά όταν απουσιάζουν οι επιγραφές που θα υποστήριζαν μια τέτοια ερμηνεία.

Ο ναός του Ολυμπίου Διός από βορειοανατολικά. Το Ολυμπιείον υπάγεται στην αρμοδιότητα της ΕΦΑ Πόλης Αθηνών. © ΥΠΠΟΑ / ΟΔΑΠ. Στην πόλη των Αθηνών ο Αυτοκράτορας Αδριανός πραγματοποίησε το φιλόδοξο αρχιτεκτονικό του όραμα με την ολοκλήρωση του ναού του Ολυμπίου Διός, την κατασκευή ενός ναού της Ήρας και του Πανελληνίου Διός, μιας βασιλικής, ενός ιερού όλων των θεών, του Πανθέου, μιας βιβλιοθήκης, ενός γυμνασίου και του υδραγωγείου. Πρόθεσή του δεν ήταν απλώς να στολίσει την πόλη, αλλά να δικαιώσει τον τίτλο της ως κέντρου του «Πανελληνίου» του Αυτοκράτορα — μιας θρησκευτικο–πολιτικής ένωσης ελληνικών πόλεων της Ανατολής, ενός Κοινού, που ιδρύθηκε από τον Αδριανό, με στόχο κυρίως τη διατήρηση της ρωμαϊκής κυριαρχίας στα ανατολικά και την τόνωση των εμπορικών και άλλων σχέσεων.

Το λογότυπο του περιοδικού. Το νερό κινείται υπόγεια, ζωογονεί αλλά και διαβρώνει. Δεν έχει σταματημό, εξαγνίζει. Ακόμα και την πέτρα το νερό τη λειαίνει. Η πέτρα υποτάσσεται σε αυτό και ομορφαίνει. Παίρνει το σχήμα της κίνησής του, με τον ίδιο τρόπο που, κατά τον Σεφέρη, τα πεύκα κρατούν τη μορφή του ανέμου και τα λόγια τη μορφή του ανθρώπου. Το νερό, με τη σειρά του, παίρνει το σχήμα των πραγμάτων που το χωρούν. Έτσι όπως προσαρμόζεται, κρύβει την δύναμή του. Όταν είναι άφθονο, μας συγκεντρώνει γύρω του. Μας ενώνει η επιθυμία να το χαρούμε με όλες τις αισθήσεις του σώματος. Η έλξη που μας ασκεί γεννά την επιθυμία να βυθίσουμε το σώμα μας μέσα του, να καταργήσουμε τη βαρύτητα και τους περιορισμούς που αυτή συνεπάγεται. Να νιώσει το σώμα ελεύθερο, να πετάξει. Σαν να μην είναι ο εαυτός του αλλά κάτι άλλο. Ακόμα και λίγο να είναι, αλλάζει το περιβάλλον του, τραβάει τη ζωή πάνω του. Οι άνθρωποι στην καθημερινότητά τους ανέκαθεν συναντούσαν το νερό εκεί όπου ανάβλυζε από τη γη. Στα σημεία αυτά έφτιαχναν κρήνες, εκφράζοντας τη σημασία που είχε γι’ αυτούς η πρόσβαση στο πολύτιμο αγαθό. Οι κρήνες ήταν σημαντικές και για τις νύμφες, γι’ αυτό οι αρχαίοι τις ονόμαζαν νυμφαία και τις αφιέρωναν σε αυτές. Τέμνονταν οι κόσμοι εκεί των θνητών και των υπερφυσικών πλασμάτων. Έβρισκαν όλοι την ανακούφιση, τον εξαγνισμό, την αναγέννηση, τη ζωή την ίδια.

Η Ειρήνη Γρατσία στην ανασκαφή Καντού Κουφόβουνου (Κύπρος), την οποία διηύθυνε η καθηγήτρια Ελένη Μαντζουράνη, 1994. Πηγή: Αρχείο Ε. Γρατσία. Νεαρή αρχαιολόγος εγγράφεται σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Μετσόβιου Πολυτεχνείου για την «Προστασία Μνημείων». Σημαδιακό; Το βέβαιο είναι ότι, από την ίδρυση της MONUMENTA, η Ειρήνη Γρατσία αφοσιώθηκε με θρησκευτική προσήλωση στην προστασία και την ανάδειξη των κτηρίων της περιόδου 1830–1940. Στη συνέντευξη που ακολουθεί τονίζει ότι αυτή η δράση δεν αφορά μόνο την ιστορική ταυτότητα μιας πόλης. Συναρτάται και με την ποιότητα ζωής των κατοίκων της.

Το Εθνικό Μνημείο της Σκωτίας. Πηγή: Δημήτρης Θεοδoσόπουλος. Ο επισκέπτης της νέας πόλης του Εδιμβούργου, το οποίο είναι γνωστό και ως η Αθήνα του Βορρά, νιώθει ότι περπατά στους δρόμους του 18ου και 19ου αιώνα και εντυπωσιάζεται από τα νεοκλασικά δημόσια και ιδιωτικά κτήρια. Στο κέντρο της πόλης βρίσκεται ο λόφος Calton, που αν κανείς τον κοιτάξει από κάποια απόσταση έρχεται αμέσως στο μυαλό του η Ακρόπολη της Αθήνας! Στον λόφο αυτό κτίστηκε ένα από τα πιο γνωστά μνημεία του Εδιμβούργου, το Εθνικό Μνημείο της Σκωτίας, το οποίο αποκαλείται «Ημιτελής Παρθενώνας».

14ο Δημοτικό Σχολείο, έργο του Δημήτρη Πικιώνη. Πηγή: MONUMENTA, φωτ.: Jeff Vanderpool. Η Ειρήνη Γρατσία μας εισάγει στο θέμα του Αφιερώματος, που είναι η νεότερη αρχιτεκτονική κληρονομιά.

Η Μητρόπολη σε καρτ ποστάλ των αρχών της δεκαετίας του 1970. Φωτ.: Ν. Στουρναράς. Πηγή: Ιδιωτική Συλλογή Παναγιώτη Τέντε (www. facebook.com/PostcardsFilms). Ο αθηναϊκός νεοκλασικισμός συνδέεται με το μεγάλο βήμα της μετάβασης της χώρας μας από τον παραδοσιακό στον σύγχρονο πολιτισμό. Παρόλο που το θέμα έχει σαφή πολιτική σημασία, το κείμενο που ακολουθεί θα περιοριστεί στα αρχιτεκτονικά φαινόμενα, τα οποία αντανακλούν κατά τρόπο αποκαλυπτικό το ιστορικό–κοινωνικό γίγνεσθαι της κάθε εποχής.

Η Μπλε Πολυκατοικία από την πλατεία Εξαρχείων, 1933. Αρχιτέκτων: Κυριακούλης Παναγιωτάκος. © 2023 Μουσείο Μπενάκη – Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής. Η Καίτη Δημητσάντου-Κρεμέζη παρουσιάζει το πρόγραμμα «Προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της δεκαετίας του 1930 του Δήμου Αθήνας» που κατέστρωσαν και υλοποίησαν συντελεστές της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ). «Αντικείμενό του ήταν η καταγραφή όσων από τις μονοκατοικίες, διπλοκατοικίες, πολυκατοικίες, διάσπαρτες στα επτά Δημοτικά Διαμερίσματα του Δήμου, είχαν τα χαρακτηριστικά που προέκυπταν από την εφαρμογή του μορφολογικού λεξιλογίου του πολυπρόσωπου μοντερνισμού, χωρίς να εξαιρούνται και μεταγενέστερα κτίρια που δέχθηκαν την επίδρασή του» εξηγεί.

Φωτορεαλιστική άποψη του κτηρίου Prokesch μετά το έργο αποκατάστασης. Σχ.: Magnisali–Bilis Architects. Η αναβίωση της ιστορικής αρχιτεκτονικής στο σύγχρονο πλαίσιο ζωής και αναγκών αποτελεί τη μεγάλη πρόκληση για τη σωτηρία της μνήμης των πόλεων. Με δεδομένο ότι οι κοινωνικές συνθήκες αλλάζουν και οι αστικές ή περιαστικές περιοχές μεταβάλλονται, τα δείγματα της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς που έχουν επιβιώσει στον χρόνο καλούνται, λειτουργικά, να υπηρετήσουν καινούργιες ανάγκες.

Το ξενοδοχείο «Hôtel d΄Εurope», που στεγάστηκε το 1832 στην οικία Οριγώνη, στη συνοικία Ψυρρή. «Αι Αθήναι και τα προάστεια», Ακρόπολις 10/1 (Σεπτέμβριος 1936). Αρχείο Λ. Κουτσαπλή. Τα ιστορικά ξενοδοχεία της Αθήνας, όσα δηλαδή ιδρύθηκαν και λειτούργησαν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το 1830, μέχρι τουλάχιστον τη δεκαετία του 1960, έχουν συμβάλει με τον τρόπο τους διαχρονικά στη διαμόρφωση της λειτουργίας και της εικόνας της πόλης. Παρά τη σταδιακή απώλεια της υλικής υπόστασης και της μνήμης των παλιών αυτών ξενοδοχείων, σήμερα, όσα από αυτά έχουν διατηρηθεί, αποτελούν τοπόσημα που συντείνουν στην ανάδειξη της ιστορικής αθηναϊκής φυσιογνωμίας.

Αθήνα. Ασκληπιείο Νοσοκομείο Παίδων Βούλας του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Γενική άποψη της πτέρυγας της πριγκίπισσας Ειρήνης. Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ, Συλλογή Π. Πουλίδη. Παρά τα γεγονότα που εξελίσσονται στην Ελλάδα (Μικρασιατική Καταστροφή, έναρξη Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εσωτερικές πολιτικές αναταραχές και οικονομική αστάθεια, κρατική χρεοκοπία), ο Μεσοπόλεμος αποτελεί την περίοδο κατά την οποία για πρώτη φορά η κρατική μηχανή παύει να λειτουργεί επικουρικά και αναλαμβάνει πρωταγωνιστική δράση στην οργάνωση δημόσιων υπηρεσιών υγείας και ευρύτερου κρατικού συστήματος υγείας. Ιδρύονται κρατικά νοσοκομεία, βρεφοκομεία, ορφανοτροφεία και άλλα θεραπευτήρια, καθώς επίσης οργανώνονται το Ίδρυμα Κοινωνικής Ασφάλισης (ΙΚΑ) και οι κατά τόπους μικρότερης κλίμακας υγειονομικές υπηρεσίες, π.χ. αγροτικά ιατρεία, με τα κρατικά καταστήματα υγείας να ξεπερνούν σταδιακά εκείνα της ιδιωτικής αγαθοεργίας και πρωτοβουλίας.

Κατοικία Αγγελοπούλου στην οδό Αλκιβιάδου 173. Φωτ.: Νόπη Κωτσίδη, 03.04.2021. Στο άρθρο παρουσιάζεται συνοπτικά η εξέλιξη των ιδιωτικών κτιρίων του Πειραιά, με έμφαση στις κατοικίες στο αστικό τμήμα της πόλης. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, στο κέντρο κτίζονται μεσαίας κλίμακας μονοκατοικίες ή διπλοκατοικίες και περιορισμένος αριθμός αστικών μεγάρων, ενώ στα προάστια επαύλεις και εξοχικά, αλλά και κτίσματα πρώτης κατοικίας, κυρίως μετά την πληθυσμιακή έκρηξη και τη μεταβολή των λειτουργιών και των κοινωνικών στρωμάτων που εγκαθίστανται στις περιοχές αυτές. Στα υπόλοιπα ρυμοτομημένα τμήματα (στα Υδραίικα, στις συνοικίες Βρυώνη, Χατζηκυριακείου και Αγίου Βασιλείου, στα Κρητικά της Καστέλλας και στον Προφήτη Ηλία) οικοδομούνται σε στενομέτωπα οικόπεδα κυρίως μικρές κατοικίες για τη στέγαση οικονομικά αδύναμων στρωμάτων. Κατά τον 20ό αιώνα, οι εξελίξεις σε όλα τα επίπεδα οδηγούν στην οικοδόμηση τριπλοκατοικιών ή μικρών πολυκατοικιών.

Εργοστάσιο λιπασμάτων ΑΕΒΑΛ Πτολεμαΐδας. Η. Φασουράκης. H καταγραφή των βιομηχανικών μνημείων, με στόχο είτε την αξιοποίησή τους και τη μετάλλαξή τους σε χώρους διαφορετικής χρήσης από αυτήν για την οποία αρχικά προορίζονταν, είτε την ανάδειξη του μνημείου αυτού καθαυτού ως τόπου ιστορικής και πολιτισμικής μνήμης, αποτελεί πρόκληση για πολλούς και ποικίλους λόγους. Ιδιαίτερα δε, όταν τα μνημεία είναι μικρές μονάδες ή εργαστήρια. Σήμερα, τα κατάλοιπα της ελληνικής βιομηχανίας βρίσκονται διασκορπισμένα σε όλη την Ελλάδα, εγκαταλειμμένα και παραμελημένα. Ο ρόλος τους στην οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας, η σημασία και η σπουδαιότητά τους διαγράφονται με ταχείς ρυθμούς από τη συλλογική μας μνήμη. Ενάντια σε αυτή την απαξίωση και τη διολίσθηση στη λήθη της ιστορίας ενός κλάδου της οικονομίας, δημιουργήθηκε η ομάδα «Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής» (ΒΙΔΑ).

Eπένδυση όψης κτιρίου τοπικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στη Ría de Arousa της Γαλικίας με όστρακα χτενιών (απορρίμματα αλιείας και διατροφής) για την προστασία από την έντονη βροχή. Ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τρόπους παραγωγής υλικών αντικειμένων. Κάθε υλική κατασκευή είναι προϊόν κοινωνικών πρακτικών που συνδέουν τις εκτάσεις γης με τις τεχνικές και την τέχνη. Κάθε υλική κατασκευή αντανακλά τη σχέση και τα όρια ανάμεσα στην αυτάρκεια και την ανταλλαγή υλικών και γνώσεων μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων. Κατά συνέπεια, κάθε υλικό αντικείμενο αποτελεί έκφραση των σχέσεων τοπικής και παγκόσμιας παραγωγής, των διεθνών δρόμων του εμπορίου και, φυσικά, του ελέγχου τους. Οι υλικές κατασκευές, τις οποίες καλούμε τεχνουργήματα, αλλά και ο σχεδιασμός και η υλοποίησή τους ως τεχνογνωσιακών πεδίων, εμπλέκονται δομικά στους ανταγωνισμούς (οικονομικούς, γεωπολιτικούς) της γνώσης, της γης, της παραγωγής, της παγκόσμιας διακίνησης εμπορευμάτων. Οι υλικές κατασκευές και άρα ο σχεδιασμός προϋποθέτουν τεχνογεωγραφικές κοσμοπολιτικές και αποτελούν κοσμοπολιτικές τεχνογεωγραφίες.

Οι οικοδομές Ταμπακόπουλου και Πρεζάνη αμέσως μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής τους, τη δεκαετία του 1920. Πηγή: Αρχείο Εργοληπτικής/Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Το ταξίδι στην Αθήνα του Μεσοπολέμου (1923–1940) είναι ιδιαίτερα γοητευτικό και δεν υπάρχει καλύτερος οδηγός από τα κτήρια που κτίστηκαν το διάστημα αυτό και διατηρούνται έως σήμερα. H μεσοπολεμική Αθήνα επεκτείνεται, αλλάζει με τα πολυάριθμα κτήρια κάθε χρήσης, ποικίλων ρυθμών, σπουδαίων μηχανικών και ανώνυμων εμπειρικών κατασκευαστών. Το νέο υλικό, το οπλισμένο σκυρόδεμα (μπετόν αρμέ), προσφέρει δυνατότητες για ψηλότερα κτήρια και γρηγορότερη και φθηνότερη κατασκευή. Οι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί που επικρατούν σε γενικές γραμμές και δίνουν μεγάλη ποικιλομορφία σε κάθε δρόμο είναι ο εκλεκτικισμός και το μοντέρνο κίνημα. Ο εκλεκτικισμός θα αντικαταστήσει τον νεοκλασικισμό και το μοντέρνο κίνημα θα αντικαταστήσει τον εκλεκτικισμό. Οι αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί που σχεδίασαν τα κτήρια αυτά είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη και στην Aρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου που ιδρύθηκε το 1917.