Τα τρέχοντα

Είναι βέβαιο πια ότι όλα τα «γραφήματα» των παλαιολιθικών σπηλαίων (εικ. 1, 2), τα «abstract signs», όπως τα ονόμασε ο Λερουά Γκουράν (André Leroi-Gourhan) [σημ. 1] είναι μια μορφή γραφής, χωρίς τους κανόνες που μάθαμε να αναζητούμε σε ένα σύγχρονο κείμενο. Η περίληψη ενός «μηνύματος», το περιεχόμενο του οποίου δεν θα το μάθουμε ποτέ, όπως δεν μάθαμε τι «θέλουν να πουν» τα σύμβολα Jiahu του κινέζικου νεολιθικού πολιτισμού Peiligang της 7ης χιλιετίας π.Χ., τα σύμβολα του πολιτισμού της Vinča της 6ης χιλιετίας π.Χ. και τα σύμβολα του άλλου κινέζικου πολιτισμού Yangshao της 5ης χιλιετίας π.Χ., για να περιοριστώ μόνο στα ευρήματα της Νεολιθικής περιόδου. Και δεν το μάθαμε, γιατί πρώτα απ’ όλα δεν ξέρουμε τη γλώσσα αυτών που χάραξαν τα σύμβολα αυτά.

Με την ίδια ερμηνευτική λογική, που αφορά τη σχέση αυτών των μηνυματικών «σημείων» και της γραφής, διατυπώθηκε, με βάση τα ευρήματα από το Mitoc (εικ. 3, 4) της Ρουμανίας [σημ. 2] η θεωρία του «Triangle Alphabet» ή «Geometrical Revolution». Η θεωρία αυτή, σύμφωνα με την οποία πρέπει να αποδεχτούμε την ύπαρξη «πρωτογραφής» γύρω στα 18000-7000 π.Χ., δηλώνει: «Η Γεωμετρική Επανάσταση (Geometrical Revolution) έβγαλε τον άνθρωπο από τις σπηλιές, τον βοήθησε να κατασκευάσει σπίτια και ναούς, να γνωρίσει τη Φύση και τον Κόσμο, να αποθηκεύσει και να μεταβιβάσει τη συσσωρευμένη γνώση με τη βοήθεια γεωμετρικών σημείων» [σημ. 3]. Η ίδια άποψη διατυπώνεται και με τη «Θεωρία των Σημείων» του Γουίν Σαν (Winn S.) [σημ. 4] με βάση τα ευρήματα από την περιοχή του πολιτισμού της Βίντσα (Vinča) (εικ. 5, 6, 7) που υποστηρίχθηκε από ειδικούς ερευνητές [σημ. 5]. Σχετικές με το θέμα της αρχαιότερης «γραφής» είναι, επίσης, και οι συζητήσεις που αναφέρονται στη σχέση των πικτογραφημάτων (εικ. 8, 9, 10) και της γραφής στην περιοχή των πολιτισμών της Μεσοποταμίας και, φυσικά, η διατυπωμένη από την Ντενίς Μπεσερά (D. Schmandt-Besserat) «Tokens Theory» [σημ. 6] (εικ. 11, 12).

Η θεωρία

Όπως είναι λογικό, θα μπορούσα να υποστηρίξω ότι στα δεδομένα των παραπάνω συζητήσεων θεμελιώνεται το περιεχόμενο και τα επιχειρήματα του παρόντος κειμένου, χωρίς το ερωτηματικό που υπάρχει στο δημοσίευμα του Γκάρεθ Όουενς (Gareth Owens) [σημ. 7] που διαβάστηκε σε συνέδριο με σχετικό θέμα και αφορά μια σειρά ευρημάτων από το Δισπηλιό, και να τελειώσω. Όμως προτιμώ να στηριχθώ, πιο πολύ, σε μια διατύπωση του καθηγητή των Ανατολικών Γλωσσών στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ, Γουίλιαμ Μπολτς (William Boltz) [σημ. 8], ο οποίος σε άρθρο του σχετικό με την κινέζικη γραφή υποστηρίζει ότι: «το να μιλάει κανείς κινέζικα σημαίνει, επίσης, ότι γράφει και κινέζικα», και να συνεχίσω υποστηρίζοντας: Στην άποψη αυτή υπολανθάνει η πίστη για τη σχέση ομιλίας και γραφής, όπως ακριβώς θα εκφράσουν την πίστη τους στη σχέση σκέψης και γλώσσας οι πρόδρομοι της Ερμηνευτικής Φιλοσοφίας Γιόχαν Χέρντερ (Johann Herder) και Φρειδερίκος Σλάιερμαχερ (Friedrich Schleiermacher), ήδη από τον 18ο αιώνα, και τον 20ό ο Λεβ Βιγκότσκυ ο (Lev Vygotsky) πρώτα και ο Νόαμ Τσόμσκυ (Noam Chomsky) αργότερα [σημ. 9].

Επεκτείνοντας τη σημασία αυτής της σχέσης και στην περίπτωση ομιλίας- γραφής, δεν θα ήταν τολμηρό να ισχυριστούμε πως για να μπορέσει ο νεολιθικός γεωργοκτηνοτρόφος να αναπτύξει τις κοινωνικές του σχέσεις, όσο απλές και αν ήταν αυτές, προϊόντα ωστόσο συγκεκριμένων παραγωγικών προγραμμάτων, έπρεπε να είχε ήδη αναπτύξει τη λειτουργική κοινωνικότητά του [σημ. 10], κι αυτή δεν αναπτύσσεται μόνο με την ομιλία. Και σ’ αυτό, ακριβώς, το σημείο μπαίνει το σημαντικό ερώτημα: Ένας άνθρωπος που μιλάει είναι δυνατό να μη γράφει κιόλας; Αφού γραφή, ή έστω καταγραφή, με τη βοήθεια γραπτών ή εγχάρακτων σημείων, σημαίνει την αναγκαστική ύπαρξη αναγνώστη, και αυτή ακριβώς η ύπαρξη των δομικών διδύμων: ομιλίας-ακρόασης και (κατα)γραφής-ανάγνωσης, συστατικών στοιχείων μιας κοινωνίας, είναι το θεμέλιο της κοινωνικότητας, ακόμα και στο πλαίσιο της προϊστορικής κοινότητας, χωρίς την οποία δεν μπορεί να αναπτυχθεί η διαδικασία της παραγωγής (θα γράψει ο Χόμπσμπαουμ [σημ. 11]), που δεν αποτελεί μόνον αποκλειστική προϋπόθεση για την επιβίωση του προϊστορικού ανθρώπου, αλλά και τη βασική ιστορική ουσία του Νεολιθικού, ως του πρώτου παραγωγικού σταδίου της ανθρώπινης Ιστορίας. Του σταδίου, με άλλα λόγια, κατά τη διάρκεια του οποίου ο «άνθρωπος», μέσω της Εργασίας, γίνεται Άνθρωπος, παραγωγός του εαυτού του και του Πολιτισμού. Κι αφήστε τους άλλους να λένε.

Στην πρακτική τους αναπαράσταση όλα αυτά, που φαίνονται κάπως αφηρημένα στην επίπεδη αρχαιολογική τους «αφήγηση», μας οδηγούν στη σκέψη ότι από τη στιγμή που θα αποφασίσει ο νεολιθικός γεωργοκτηνοτρόφος να ονομάσει αυτό το τετράποδο που βελάζει και βόσκει στο διπλανό λιβάδι «πρόβατο», κι αυτόν που κάθεται έξω από την καλύβα του και πλάθει ένα αγγείο να τον βαφτίσει «Εξηκία», δεν είναι λογικό και απαραίτητο να θελήσει κιόλας να τα «γράψει» κάπου αυτά τα ονόματα; Γιατί θέλει, με τον τρόπο αυτό, να ανακοινώσει στην κοινότητα πως αυτό το πρόβατο είναι δικό του κι αυτός που εποίησε αυτό το αγγείο λέγεται «Εξηκίας» και το «σκεύος», αποτέλεσμα της δουλειάς του, ανήκει σ’ αυτόν; Μια ανακοίνωση που διαμορφώνει στο πλαίσιο της νεολιθικής κοινότητας την πρώιμη σημασία της ιδιοκτησίας και ορίζει, κατά κάποιο τρόπο, την πρώιμη διαστρωμάτωσή της. Φυσικά, στο στάδιο αυτό της μελέτης δεν μ’ ενοχλεί που δεν ξέρω πώς έλεγαν το πρόβατο οι νεολιθικοί κτηνοτρόφοι και ποιο ήταν το όνομα του αγγειοπλάστη, που έπλασε τα αγγεία, που βλέπετε στις εικόνες (εικ. 13-16). Αυτό εξάλλου δεν θα το μάθουμε ποτέ, όσο βαθιά και προσεκτικά κι αν σκάψουμε, ως φανατικοί Διαδικαστικοί, κι όσες θεωρίες, υποθέσεις, «αφηγήσεις» κι αν διατυπώσουμε, ως φευγάτοι μεταμοντέρνοι Μεταδιαδικαστικοί. Ο σκοπός του κειμένου μου, ωστόσο, να διατυπώσω έναν απλό σχολιασμό και να εκφράσω την «εισαγωγική» επιμονή ότι ένας ενδεικτικός αριθμός ευρημάτων του Προϊστορικού Δισπηλιού (βλ. εικ. 13-16) με βοηθάει να υποστηρίξω πως οι νεολιθικοί που μιλούσαν, έτσι κι αλλιώς, «έγραφαν» κιόλας. Για να ξέρουν τι είναι αυτό που δίνουν και τι είναι αυτό που παίρνουν στο παζάρι, και για να συνεννοούνται μεταξύ τους. Να στέλνει μηνύματα ο ένας στον άλλο, και μ’ αυτόν τον τρόπο να γνωρίζουν τον Κόσμο, το δικό τους και τον κόσμο του Άλλου, «το μικρό και μέγα» κόσμο του Ποιητή και της Προϊστορίας! Οι καταγραφές πάνω στις πινακίδες της Γραμμικής Β (εικ. 17), οι επιγραφές πάνω στα αρχαία αγγεία (εικ. 18-22) και στις βάσεις των αγαλμάτων (εικ. 23, 24) συγκροτούσαν κι αυτές κώδικες στιγμιαίας επικοινωνίας και όχι πλήρη κείμενα. Τα sms, τα «γκρίκλις» και τα γνωστά μας τοιχογραφήματα, είτε με τη μορφή συμπιλημάτων (εικ. 25) είτε συνθηματικών εκφράσεων (εικ. 26, 27), δεν είναι μια καινούργια πρακτική επικοινωνίας της σημερινής νεολαίας. Είναι μια συνέχεια, όσον αφορά το ρόλο που παίζουν αυτά σε ένα στοιχειώδες σύστημα παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων. Από τότε που ο άνθρωπος στάθηκε γερά στα δυο του τα πόδια και αποτύπωσε στην παρειά της σπηλιάς του την εικόνα που βλέπετε (εικ. 28) «έγραφε», δηλαδή επικοινωνούσε. Κι αυτό ακριβώς έκανε, με το πλήθος αυτών των γραμμών που χάραζε ο παλαιολιθικός κυνηγός στις παρειές των σπηλαίων (εικ. 1, 29), και που οι σχετικοί μελετητές θα τα χαρακτηρίσουν ως την πιο ακραία αινιγματική περιοχή της Παλαιολιθικής Τέχνης. Αντιμέτωπους με μια τέτοια αινιγματική περιοχή μας φέρνουν τα ευρήματα του Δισπηλιού (εικ. 13, 16, 30-37).

Οι συζητήσεις όμως που αναπτύχθηκαν γύρω από το «αίνιγμα» αυτό ασφαλώς και έχουν συγκλίνει σχεδόν στο συμπέρασμα ότι όλα αυτά τα σημεία (γραμμές, τρίγωνα, ρόμβοι, τετράγωνα), που στοιχειοθετούν το «αίνιγμα», είναι δείγματα μιας γραφής. Μιας «γραφής», που ως τώρα δεν μπόρεσαν οι ειδικοί μελετητές να την αποκρυπτογραφήσουν, μόλο που αυτή καλύπτει δεκάδες αιώνες της ανθρώπινης ιστορίας: από τα κινέζικα σύμβολα Jiahu της 6ης χιλιετίας π.Χ., μέχρι εκείνα της rongorongo των Νησιών του Πάσχα του 19ου αι. μ.Χ. Μιας «γραφής» που είτε κατέγραφε δραστηριότητες, είτε γνωστοποιούσε μια κατάσταση είτε εξυμνούσε ένα περίεργο «θείο». Ενώ, λοιπόν συγκλίνουν σ’ αυτό το συμβατικό συμπέρασμα, δεν αποφασίζουν να υπερβούν το βασανιστικό ερώτημα: Ποια περιοχή προηγήθηκε και ποιες άλλες επηρεάστηκαν από αυτήν;

Πιστεύω πως αυτό είναι ένα ενοχλητικό ψευδοερώτημα. Το θέμα δεν είναι ποιοι, πού και πότε χάραξαν τις πρώτες γραμμές, για να ανακοινώσουν «κάτι», αλλά ποιοι παράγοντες διαμόρφωσαν τις ανάγκες για μια τέτοια ανακοίνωση. Η γραφή, με όποια μορφή και αν διατυπώνεται αυτή, δεν είναι το προϊόν έμπνευσης ενός περίεργου, μορφωμένου θεού ή ενός ανήσυχου ανθρώπινου μυαλού, αλλά απαίτηση της ίδιας της ζωής που αναπτύσσεται στο πλαίσιο μιας κοινότητας, επινοώντας και ασκώντας πρακτικές, από την κατασκευή ενός κοκάλινου εργαλείου, μέχρι την αποτύπωση ενός «αλφαβήτου». Το ραβασάκι (εικ. 40) το ενέπνευσε ο έρωτας, και τα σήματα της τροχαίας ο φόβος του δυστυχήματος (εικ. 41). Το πανό της εικόνας 42 στις εκλογές του Πακιστάν το επέβαλε ο αναλφαβητισμός, και η ανησυχία μήπως του αμφισβητήσουν την κυριότητα ανάγκασε τον αρχαίο αγγειοπλάστη να γράψει: «Εξηκίας εποίησεν» (εικ. 21).

Το συμπέρασμα

Μια συστηματική έρευνα, σχετική με το θέμα αυτό, τρία πράγματα πρέπει να αναδείξει: (α) Το ψευτοδίλημμα της γεωγραφικής ή της χρονικής προτεραιότητας, (β) Την ανάγκη για τη συγκρότηση της κοινωνικότητας, με σκοπό την παραγωγή ή απλώς την επικοινωνία ως βασικό κίνητρο, και (γ) τη διαχρονικότητα αυτής της ανάγκης.

Στο Δισπηλιό πριν από 7.500 χρόνια, πάντως – τον αριθμό δεν τον αναφέρω, για να προκαλέσω τον γνωστό αφελή θαυμασμό της παλαιότητας, ούτε για να διεκδικήσω τον επίσης αφελή κομπασμό της πρωτιάς. Είναι, απλώς, ένας αριθμός, όμοιος με αυτόν που γράφουν στις ετικέτες των νεογέννητων ή στις στολές και στα χέρια των καταδίκων, για να δηλώνει μιας μορφής ταυτότητα, μήπως και μπερδευτούν οι περήφανοι γονείς κατά την παραλαβή ή οι υπηρεσιακοί δήμιοι κατά την εκτέλεση. Στο Δισπηλιό, λοιπόν, πριν από 7.500 χρόνια, οι ψαράδες, για να υποστηρίξουν τη λειτουργία της κοινότητάς τους και την προσπάθεια για επιβίωση, έπρεπε να γράψουν και έγραψαν. Αυτά.

 

Γ.Χ. Χουρμουζιάδης

Αρχαιολόγος