Ακόμη και σήμερα διίστανται οι απόψεις για τα αίτια που οδήγησαν στο φοβερό Κυνήγι των μαγισσών στην Ευρώπη, το οποίο διήρκεσε τρεις και πλέον αιώνες (από τον 14ο ως τον 17ο). Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς πως η τελευταία «μάγισσα» στη Βρετανία οδηγήθηκε στην πυρά στα τέλη του 17ου αιώνα και ότι στη Γερμανία έκαιγαν «μάγισσες» ακόμη και την εποχή του Μπαχ. Στη Ρωσία μάλιστα η τελευταία «μάγισσα» κάηκε το 1813! Πώς εξηγούνται αυτά τα τερατώδη εγκλήματα; Ο Ρόμπερτ Γκρέιβς δίνει μια αφοπλιστική ερμηνεία: Το Κυνήγι των μαγισσών δεν ήταν παρά η επίπονη και συστηματική προσπάθεια της Καθολικής και Προτεσταντικής Εκκλησίας να εξαλείψει τα τελευταία κατάλοιπα του παγανισμού στην Ευρώπη. Ο, τι ποιητικό παρέμενε ως τότε σαν παράδοση ή ανάμνηση των μητρογραμμικών κοινωνιών θα έπρεπε να εξαφανιστεί δια παντός και με κάθε μέσον. Επί του προκειμένου, πολύ ενδιαφέρουσες είναι και οι απόψεις του Εμμανουήλ Ροΐδη, ο οποίος έλεγε ότι οι «μάγισσες» της εποχής δεν ήταν παρά δυστυχισμένες μητέρες οι οποίες, χρησιμοποιώντας διάφορα βότανα, προσπαθούσαν να σώσουν τα άρρωστα παιδιά τους σε μια εποχή όπου η άσκηση της ιατρικής ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, αφού τα θέματα της ζωής και του θανάτου τα καθόριζε η βούληση του Υψίστου. Επομένως και τα παιδιά, όπως τα έδινε ο Θεός έτσι και μπορούσε να τα πάρει, κατά την κρίση Του.
Έχει άραγε ενδιαφέρον να ασχολούμαστε με αυτές τις σκοτεινές πλευρές της Ιστορίας σήμερα; Καλό είναι να μη βιάζεται κανείς να απαντήσει αρνητικά. Στη Σαουδική Αραβία, λ.χ., πέρυσι ακόμη μία γυναίκα καταδικάστηκε ως μάγισσα και θα αποκεφαλιστεί, εκτός και αν της δώσει χάρη ο βασιλιάς. Και σε κάποιες περιοχές της Αφρικής εξακολουθούν να πιστεύουν ότι οι γυναίκες που έχουν γαλανά μάτια είναι μάγισσες. Οσο για τις μεταφορές και τη σχετική φιλολογία, το πλήθος των έργων είναι τέτοιο που καλύπτει σχεδόν όλες τις όψεις τόσο της υψηλής όσο και της μαζικής κουλτούρας.

Η Ιστορία ως ρεπορτάζ

Ο Ντίτερ Μπρόιερς αποφάσισε να γράψει ένα βιβλίο για το Κυνήγι των μαγισσών που να λέει την ιστορία ως σπονδυλωτή αφήγηση, σαν μια σειρά διηγημάτων που το καθένα του καλύπτει μία από τις βασικές πτυχές του θέματος. Στόχος του ήταν να ζωντανέψει την εποχή, περιγράφοντας τα γεγονότα λες και συνέβησαν όχι πριν από πέντε- έξι αιώνες αλλά σήμερα. Γράφει σαν να κάνει ερευνητικό ρεπορτάζ- και είναι φυσικό. Προτού αφοσιωθεί αποκλειστικά στη συγγραφή βιβλίων, ο Μπρόιερς υπήρξε για πολλά χρόνια αρχισυντάκτης της γερμανικής εφημερίδας Κolnischer Rundscau/ Βonner Rundschau. Παραλλάσσοντας λοιπόν τον ορισμό του Μέιλερ ότι το βιβλίο τουΟι στρατιές της νύχτας είναι«το μυθιστόρημα ως Ιστορία, η Ιστορία ως μυθιστόρημα»,θα λέγαμε ότι ο Μπρόιερς έγραψε το Εις το όνομα τριών Δαιμόνων χρησιμοποιώντας «το ρεπορτάζ ως Ιστορία, την Ιστορία ως ρεπορτάζ». Η στατιστική μάς λέει την αλήθεια, αλλά ενίοτε λειτουργεί ως παραπέτασμα που κρύβει τη σκοτεινή της πλευρά. Τα θύματα της Ιεράς Εξέτασης ο Μπρόιερς τα υπολογίζει σε 60.000. Σε σύγκριση με τα ολοκαυτώματα και τα μαζικά εγκλήματα του 20ού αιώνα, οι θηριωδίες του χριστιανικού φονταμενταλισμού (διότι αυτό ήταν βεβαίως η Ιερά Εξέταση) είναι ελάχιστες. Πρόκειται εν τούτοις για εγκλήματα ειδεχθέστερα και από αυτά της ναζιστικής θηριωδίας, επειδή τα 60.000 θύματα (άλλοι τα ανεβάζουν σε 100.000 και άλλοι σε περισσότερα) οδηγήθηκαν στην πυρά«εν ονόματι του Χριστού» , όπως γράφει στο εμπεριστατωμένο βιβλίο τουΤhe Εncyclopaedia of Witchcraft and Demonologyο καθηγητής Ράσελ Χόουπ Ρόμπινς. Για τούτο και ήταν γενναία η απόφαση του πάπα Ιωάννη-Παύλου να επιτρέψει την πρόσβαση στα Αρχεία του Βατικανού σχετικά με το θέμα. Αυτό ωστόσο οφείλεται στην προτροπή τού τότε καρδιναλίου Ράτσινγκερ (του σημερινού Πάπα), ο οποίος υποστήριξε ότι η Εκκλησία δεν έχει τίποτε να φοβηθεί από την αλήθεια.

Η μάγισσα του Χίμλερ

Η επίσκεψη σε οποιοδήποτε μουσείο της Ιεράς Εξέτασης στην Ευρώπη και αλλού, σου προκαλεί ένα μικρό σοκ όταν βλέπεις από κοντά τα φριχτά εργαλεία βασανιστηρίων που χρησιμοποιήθηκαν κάποτε για να αποσπαστούν από τα δύστυχα θύματα οι «ομολογίες» τους. Τροχοί, καρέκλες με καρφιά, τανάλιες, εργαλεία για την εξόρυξη των ματιών ή για ξεκοίλιασμα στη θέα των οποίων και μόνον είναι αδύνατον να μην ανατριχιάσεις.
Στις δίκες των αιρετικών και των «μαγισσών», αν κατά τη διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας οι κατηγορούμενοι δεν ομολογούσαν, τους οδηγούσαν στη διπλανή αίθουσα βασανιστηρίων και μετά τη σχετική «περιποίηση» τους επανέφεραν στην αίθουσα της δίκης. Αν δεν ομολογούσαν, τα βασανιστήρια επαναλαμβάνονταν. Ας σημειωθεί ότι εκείνη την εποχή δεν ίσχυε το τεκμήριο της αθωότητας αλλά το εντελώς αντίθετο: Ο κατηγορούμενος εθεωρείτο ένοχος μέχρις αποδείξεως του εναντίου.
Το Κυνήγι των μαγισσών έδινε σε πολλούς την ευκαιρία να στραφούν εναντίων όσων αντιπαθούσαν ή είχαν προστριβές μαζί τους ή εποφθαλμιούσαν την περιουσία τους. Ως και η μητέρα του Γιοχάνες Κέπλερ προσήχθη σε δίκη με την κατηγορία της μαγείας, αφού πιο μπροστά πέρασε έξι μήνες στη φυλακή. Αν μάλιστα δεν ήταν γιος της ο μεγαλύτερος αστρονόμος της εποχής, αν δηλαδή δεν είχε μεσολαβήσει ο ίδιος χρησιμοποιώντας τις υψηλές γνωριμίες του, βέβαιον είναι ότι η γυναίκα αυτή στα 68 της χρόνια θα οδηγούνταν στην πυρά. Τα περισσότερα θύματα της Ιεράς Εξέτασης ήταν γυναίκες, διότι σε όλη τη διάρκεια των «σκοτεινών αιώνων» οι γυναίκες θεωρούνταν ευεπίφορες στην ακολασία και ως εκ τούτου στη συμμαχία με τον Διάβολο. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν καταδικάστηκαν και άνδρες, ακόμη και παιδιά.
Η σκοτεινή αυτή πλευρά αποτυπώθηκε στην κουλτούρα της Ευρώπης και λειτούργησε ως τεράστια μεταφορά σε πλήθος έργα, ανάμεσα στα οποία υπάρχουν και κορυφαία, με πρώτο φυσικά τον Φάουστ του Γκαίτε. Πολλές από τις πολιτικές μεταφορές που προέκυψαν χρησιμοποιούνται και σήμερα. Ο κόσμος του ύστερου χριστιανικού Μεσαίωνα ήταν απεχθής στους ναζιστές, οι οποίοι θεωρούσαν ότι τον συνιστούσαν κοινωνίες υπανθρώπων που δεν δίσταζαν να καίνε τους ανθρώπους ζωντανούς. (Οι ναζιστές φυσικά πρόκριναν πιο «πολιτισμένες» λύσεις: Τα κρεματόρια.) Αξίζει να τονίσουμε ότι όταν ο Χίμλερ ανακάλυψε ότι μία από τις προγόνους του ήταν μάγισσα που κάηκε στην πυρά, το γεγονός, όπως λέει ο Μπρόιερς, τον γέμισε περηφάνια. Γι΄ αυτό και διέταξε να ερευνηθούν όλα τα διαθέσιμα αρχεία και να καταγραφούν τα ονόματα εκείνων που κάηκαν στην πυρά τους τρεις αιώνες παντοκρατορίας της Ιεράς Εξέτασης. Είναι ειρωνικό, αλλά εξαιτίας αυτής της έρευνας έχουμε σήμερα τα περισσότερα ονόματα των θυμάτων και τις ημερομηνίες που εκτελέστηκαν στην ηπειρωτική Ευρώπη, διότι κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου τα περισσότερα από τα σχετικά δημόσια αρχεία πλην αυτών του Βατικανού- καταστράφηκαν, ιδιαίτερα στη Γερμανία, όπου σημειώθηκε και η εντονότερη δραστηριότητα της Ιεράς Εξέτασης.
Στον επίλογο του βιβλίου του ο Μπρόιερς υποστηρίζει ότι εξαιτίας της κριτικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στους ιστορικούς και στην Καθολική Εκκλησία από τον 19ο αιώνα και εξής επικράτησαν ποικίλα κλισέ όσον αφορά την εικόνα του ιεροεξεταστή και των λάγνων μοναχών που κοιτούν με λαίμαργα μάτια τις μισόγυμνες μάγισσες οι οποίες έχουν πιο μπροστά υποστεί άγρια βασανιστήρια. Λέει ακόμη ότι το κυνήγι των μαγισσών αποδόθηκε αποκλειστικά σχεδόν στους καθολικούς, ενώ την ίδια αγριότητα επέδειξαν και οι προτεστάντες. Για το πρώτο κλισέ όμως δεν φταίνε οι ιστορικοί αλλά η μαζική κουλτούρα. Όσον αφορά το δεύτερο, κανείς ιστορικός δεν θα διαφωνούσε μαζί του. Εντούτοις, μπορεί μεν ο Λούθηρος να είπε ότι είχε δει αυτοπροσώπως τον Εξαποδώ και τα τέκνα του, αλλά η παπική εξουσία ήταν η κυρίως υπεύθυνη για τις διώξεις αυτές που συνιστούν μια από τις μεγαλύτερες προσβολές όχι μόνο για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό αλλά και για τη δυτική χριστιανοσύνη.
Ο συγγραφέας έχει δίκιο όταν γράφει ότι μεγάλη ευθύνη για τις διώξεις έφεραν τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, από όπου προέρχονταν και οι περισσότερες καταγγελίες για μαγεία. Ωστόσο και αυτό δεν είναι κάτι νέο. Ο στραγγαλισμός της ελευθερίας της σκέψης και ο έλεγχος των συνειδήσεων που οδηγούσαν στη δεισιδαιμονία και στον σκοταδισμό ασκούνταν από ψηλά, από την εκκλησιαστική κυρίως που ήταν και πολιτική εξουσία. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι ο μεγαλύτερος αριθμός γυναικών και ανδρών οι οποίοι οδηγήθηκαν στην πυρά αφορά τη Γερμανία, όπου η ταύτιση κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας ήταν απόλυτη.

Το «σφυρί των μαγισσών»

Το 1486 τυπώθηκε ένα βιβλίο γραμμένο στα λατινικά από δύο δομινικανούς μοναχούς, τον Χάινριχ Κράμερ και τον Γιάκομπ Σπρένγκερ. Τίτλος του, Μalleus maleficarum- Το Σφυρί των μαγισσών. Ο ρόλος του στην εξάπλωση του Κυνηγιού των μαγισσών σε όλη την Ευρώπη υπήρξε τεράστιος. Πρώτον, διότι ήταν γραμμένο στα λατινικά τα οποία ήταν η lingua franca των μορφωμένων της εποχής και πρωτίστως των κληρικών. Δεύτερον, επειδή συνέδεε τη μαγεία με την αίρεση και, τρίτον, γιατί τυπώθηκε σε πολλά αντίτυπα,αφού η έκδοσή του συνέπεσε με τη γέννηση και τη διάδοση της τυπογραφίας. Τα κοσμικά και τα εκκλησιαστικά δικαστήρια της εποχής είχαν στα χέρια τους ένα εργαλείο βάσει του οποίου μπορούσαν ευκολότατα να επιβάλουν την ποινή του θανάτου σε εξορκιστές, μάγισσες και αιρετικούς. Το βιβλίο αποτελείται από τρία μέρη που όλα μαζί συνιστούν την πλέον σχιζοφρενική διαστροφή κάθε λογικής σκέψης. Αρκεί, λ.χ., να αναφέρουμε το πώς «ετυμολογούν» οι συγγραφείς τη λέξη «Διάβολος»: Ο diabolus λοιπόν παράγεται από το dia (δύο) και το bolus(θάνατος). Ο Διάβολος επομένως σκοτώνει την ψυχή και το σώμα. Το πρώτο μέρος του βιβλίου στοχεύει στο να κατανοήσουν οι Αρχές τι σημαίνει μαγεία, η οποία οδηγεί στην άρνηση της Καθολικής Εκκλησίας και στη συνουσία με ποικίλους δαίμονες. Αφού η Βίβλος λέει ότι υπάρχουν μάγισσες, άρα υπάρχουν, υποστηρίζουν οι συγγραφείς. Ως εκ τούτου, όποιος δεν πιστεύει ότι υπάρχει μαγεία είναι αιρετικός. Η μαγεία συνιστά εσχάτη προδοσία κατά του μεγαλείου του Θεού. Κατά συνέπεια εκείνος που γνωρίζει οτιδήποτε σχετικό με περιστατικά μαγείας, οφείλει να το καταγγείλει. Καμία σημασία δεν είχε το ποιόν του καταγγέλοντος. Γι΄ αυτό και τέτοια «περιστατικά» πολλές φορές καταγγέλλονταν ακόμη και από εγκληματίες ή και άτομα που είχαν καταδικαστεί για ψευδορκία. Οι καταγγελίες τους παρέμεναν μυστικές και εθεωρούντο αξιόπιστες.
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αναπτύσσει το σύστημα μέσω του οποίου θα δομούνται οι κατηγορίες, θα στηρίζονται οι αποφάσεις των δικαστηρίων και θα ορίζεται η ποινή. Εδώ οι συγγραφείς προβαίνουν σε διαχωρισμό των αρμοδιοτήτων τριών τύπων δικαστηρίων: Της Ιεράς Εξέτασης, της κοσμικής εξουσίας και των επισκοπικών. Θεωρούν αναγκαία μόνο τα δύο τελευταία. Η Ιερά Εξέταση, υποστηρίζουν, μπορεί να παραπέμπει αλλά δεν είναι ανάγκη να δικάζει. Οι ανακρίσεις, οι καταθέσεις των μαρτύρων, τα βασανιστήρια και οι αποφάσεις πρέπει να ανήκουν στην αρμοδιότητα των επισκοπικών και των κοσμικών δικαστηρίων.
Ο Μπρόιερς υποστηρίζει στο βιβλίο του ότι Μalleus maleficarumγράφτηκε ολόκληρο από τον Κράμερ, έναν μισότρελο καλόγερο, και απλώς ο Σπρένγκερ,που τον χαρακτηρίζει «μάλλον φιλελεύθερο», έβαλε δίπλα στο όνομα του Κράμερ και το δικό του από καθαρό οπορτουνισμό. Λέει ακόμη ότι ο Κράμερ τον εξαπάτησε. Είναι μια αναθεωρητική εκδοχή που δύσκολα θα την πίστευε κανείς. Δεν βάζει κάποιος το όνομά του σε ένα έργο 800 σελίδων που ο Μπρόιερς το θεωρεί προϊόν«ενός από κάθε άποψη διαταραγμένου μυαλού».Διότι με βάση αυτό το εγχειρίδιο χιλιάδες άνθρωποι βασανίστηκαν φριχτά, διαμελίστηκαν τα σώματά τους ή άφησαν την τελευταία τους πνοή στην αγχόνη ή στην πυρά.

Πηγή: Το Βήμα, Α. Βιστωνίτη, 9/8/09